Sao Tháng Tám [Bông Sen vàng Liên hoan phim Việt Nam lần IV năm 1977] của cố đạo diễn, nghệ sĩ nhân dân Trần Đắc là bộ phim tái hiện và khắc họa những ngày tháng sôi sục trước cách mạng Tháng Tám năm 1945 và cuộc kháng chiến lẫy lừng trong lịch sử, cùng trận đói kinh hoàng của dân tộc năm ấy. Tính đến nay, Sao Tháng Tám gần như là bộ phim duy nhất của điện ảnh Việt phản ánh thành công cuộc cách mạng Tháng Tám và cũng là một trong những bộ phim về chiến tranh có sức sống mãnh liệt nhất của điện ảnh Việt Nam. Bộ phim không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn là mảnh đất để nhiều diễn viên tỏa sáng.
42 năm trước, họ đã làm việc với tất cả đam mê, nhiệt huyết giữa hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn nhất của điện ảnh cách mạng. Tới nay, sau gần 4 thập kỷ, dàn diễn viên Sao Tháng Tám ngày nào đã người còn, kẻ mất. Song hình ảnh của người cán bộ Việt Minh cốt cán - chị Nhu [NSƯT Thanh Tú], anh thanh niên trí thức như Kiên [NS Dũng Nhi], nông dân Mến [NSƯT Thanh Hiền] hay gián điệp Kiều Trinh [NSƯT Đức Hoàn] vẫn ghi dấu ấn sâu đậm trong lòng khán giả yêu mến những thước phim về đề tài lịch sử.
Chị Nhu mạnh mẽ, quyết liệt của Sao Tháng Tám: Trước khi đến với Sao Tháng Tám, NSƯT Thanh Tú từng tham gia các phim Biển lửa, Tiền tuyến gọi... nhưng phải đến khi hóa thân vào vai người cán bộ Việt Minh can trường, xuất thân từ bần cố nông tên Nhu, Thanh Tú mới có được vai diễn để đời của mình và giành giải Bông Sen Vàng cho nữ diễn viên xuất sắc nhất năm 1977. Xuất thân là diễn viên của nhà hát Kịch Hà Nội [trước đây là Đoàn kịch Hà Nội], nghệ sĩ Thanh Tú không chỉ nổi tiếng ở lĩnh vực điện ảnh mà còn là một diễn viên sân khấu tài năng.
Chia sẻ về vai diễn để đời của mình, bà từng nói: "Tôi đến với vai diễn Nhu trong Sao Tháng Tám rất tình cờ. Năm 1976, khi đạo diễn Trần Đắc thấy đạo diễn Phạm Văn Khoa đang thử vai cho tôi để vào phim Chị Dậu, ông đã 'nhặt' tôi vào luôn vai Nhu. Lúc đạo diễn Trần Đắc quyết định chọn tôi, giám đốc hãng phim không đồng ý. Ông cho rằng, tôi không phù hợp với vai nữ chiến sĩ chịu khổ chịu sở để hy sinh cho cách mạng nhưng đạo diễn Trần Đắc vẫn không thay đổi ý định. Bằng sự động viên, chỉ bảo tận tình của ông, tôi đã làm cho mọi người phải quên đi những vai diễn 'tiểu thư phố cổ' trước đó của mình”.
Thành công trong sự nghiệp song cuộc đời của nữ diễn viên tài sắc vẹn toàn lại nhiều truân chuyện. Câu chuyện cuộc đời NSƯT Thanh Tú từng tốn nhiều giấy mực báo chí. Bà kết hôn với đạo diễn nổi tiếng tài năng và đào hoa - Phạm Kỳ Nam [đạo diễn của Chung một dòng sông, Chị Tư Hậu…] vào năm 1966 nhưng không thể đi cùng ông tới cuối con đường khi quyết định ly hôn sau hơn một thập kỷ chung sống. Sau này, bà đi bước nữa với đạo diễn Lê Cường Việt, nhưng rồi cũng lại chia tay.
Hiện tại, bà chọn cuộc sống bình yên trong ngôi nhà ở khu phố cổ Hà Nội với niềm tin vào Phật pháp. Hai đứa con giờ đã lớn, đều có những khoảng trời, niềm vui và sở thích riêng. Niềm vui của Thanh Tú giờ đây chỉ là những phút giây được gặp lại bạn bè cùng thời để ôn lại chuyện xưa.
Khi tham gia bộ phim Sao Tháng Tám, Dũng Nhi hơn 20 tuổi và hoàn toàn là một tay ngang trong nghề. Dẫu vậy, người nghệ sĩ này đã thể hiện được tài năng và cái duyên với nghiệp diễn khi lột tả chân thực hình ảnh của một người thanh niên trí thức đến với cách mạng nhưng vẫn đau đớn, xót xa cho chị gái.
Sau thành công của vai diễn trong bộ phim Sao Tháng Tám, Dũng Nhi vẫn miệt mài cống hiến cho nghệ thuật và hiện tại, ông đã trở thành gương mặt quen thuộc với khán giả màn ảnh nhỏ qua các bộ phim Bí thư tỉnh ủy, Đàn trời, Chạy án... Ông là một nghệ sĩ đa tài, có khả năng biến hóa và thành công với cả vai phản diện và chính diện. Từ tướng cướp Năm Sài Gòn trong phim Bỉ vỏ đến anh hùng Lê Mã Lương trong Bài ca ra trận, nhà văn Nguyễn trong Mê thảo thời vang bóng rồi ông Thứ trưởng Cao Đức Cẩm trong phim Chạy án…, ông đều khiến khiến khán giả ấn tượng và nhớ mãi.
Vai người nông dân tên Mến trong phim Sao Tháng Tám chính là vai diễn đưa Thanh Hiền đến với điện ảnh và truyền hình. Ấn tượng của bà về những tháng ngày tham gia phim Sao Tháng Tám không phải là sự gian khổ, vất vả mà là áp lực tâm lý. NSƯT Thanh Hiền từng chia sẻ, bà lo lắng, căng thẳng đến mức run quá không diễn được nhưng nhờ sự giúp đỡ, động viên của ê-kíp làm phim lúc bấy giờ, nữ diễn viên trẻ tuổi ngày ấy đã làm tròn vai diễn của mình.
Ở thời điểm hiện tại, cô gái quê tên Mến trong phim Sao Tháng Tám cách đây hơn 4 thập kỷ đã bước sang tuổi lục tuần nhưng vẻ xinh đẹp mặn mà, phúc hậu và thuần Việt ngày nào như chưa thể rời bỏ bà. Sau hơn 30 năm gắn bó với nghiệp diễn, NSƯT Thanh Hiền vẫn luôn muốn cống hiến hết mình với niềm đam mê và sẵn sàng chờ đón những vai diễn phù hợp.
Cố NSƯT Đức Hoàn: Trước khi nhận vai Kiều Trinh - một nhân vật phản diện trong Sao Tháng Tám, Đức Hoàn đã là một diễn viên nổi tiếng, được đông đảo người hâm mộ biết đến với vai Mỵ trong phim Vợ chồng A Phủ [đạo diễn Mai Lộc] sản xuất năm 1961. Từ năm 1967 đến năm 1972, Đức Hoàn theo học lớp đạo diễn điện ảnh Đại học quốc gia Moskva. Trong sự nghiệp làm đạo diễn của mình, Đức Hoàn có nhiều bộ phim đáng nhớ như: Từ một cánh rừng, Hà Nội mùa chim làm tổ, Tình yêu và khoảng cách, Đời mưa gió, Ám ảnh… Tính nhân ái là nét đặc sắc trong các phim của NSƯT Đức Hoàn. Bà là đạo diễn vững tay trong khai thác tâm lý phụ nữ giữa muôn mặt đời sống. Bà qua đời năm 2003, để lại nỗi tiếc thương trong lòng khán giả và đồng nghiệp.
Hơn 40 năm kể từ lúc ra mắt [1976], bộ phim Sao Tháng 8 của cố đạo diễn - NSND Trần Đắc vẫn giữ kỷ lục là bộ phim duy nhất đến thời điểm hiện tại tái hiện không khí sục sôi của người dân Việt Nam trong cuộc khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám [1945], để lại dấu ấn khó phai mờ trong lòng nhiều thế hệ khán giả.
Hiện tượng Sao Tháng 8 và những hồi ức
“
Với độ dài 2 tập, dù chỉ lấy bối cảnh diễn ra ở khu vực nội thành và ngoại thành Hà Nội nhưng Sao Tháng 8 đã mang tới cái nhìn bao quát về một giai đoạn trong lịch sử đấu tranh của nhân dân Việt Nam vào năm Ất Dậu [1945], đầy bi thương nhưng rất đỗi hào hùng. Đó là năm nạn đói kỷ lục hoành hành khắp nơi với hàng nghìn người chết, cùng cuộc khởi nghĩa của người dân để giành chính quyền. Bộ phim được quay trong năm 1974 - 1975 , [năm 1976 chính thức công chiếu ] thời kỳ nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam non trẻ đang được xây dựng, vẫn trong giai đoạn đói kém nên bối cảnh trên phim khá chân thực. Ở đó, xuất hiện những mái nhà tranh vách đất liêu xiêu, những chiếc nón mê rách tả tơi và cả những phiên chợ lợp mái rạ đầy người ăn xin gầy còm lê lết khắp nơi, những tiếng rên, tiếng khóc ai oán, những xác người chết đói nằm ven đường được thu gom để đem đi chôn…
”
Năm 1975, đất nước thống nhất và bắt đầu bước vào giai đoạn xây dựng với bao gian nan, nghèo khó. Đó cũng là khi bộ phim Sao Tháng 8 đang trong thời gian phôi thai ra đời, cho mỗi người nhìn lại về một giai đoạn khó khăn của dân tộc. Nội dung phim xoay quanh các chiến sĩ cách mạng, xuất thân từ nhiều tầng lớp khác nhau nhưng ai cũng có chung lòng yêu nước. Họ phải vượt qua những gian nguy để vận động quần chúng chuẩn bị khởi nghĩa, giành chính quyền từ tay phát xít Nhật. Nhân vật chính là chị Nhu [diễn viên Thanh Tú] - người phụ nữ thôn quê được giác ngộ cách mạng, trở thành cán bộ của Mặt trận Việt Minh, là Kiên [diễn viên Dũng Nhi] - thanh niên trí thức yêu nước được giác ngộ cách mạng, là Kiều Trinh [cố nghệ sĩ Đức Hoàn] - gián điệp của phát xít Nhật…
Bộ phim chính thức công chiếu năm 1976 sau 2 năm thực hiện, trở thành phim chiếu rạp đầu tiên của điện ảnh Việt Nam. Ngay khi ra mắt, Sao Tháng 8 đã trở thành hiện tượng lúc bấy giờ. Phim liên tục “cháy vé” ngoài rạp chiếu và xuất sắc giành giải Bông sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 4 năm 1977. Cũng tại Liên hoan này, nữ diễn viên Thanh Tú [vai chính của phim] cũng giành giải Nữ diễn viên chính xuất sắc. Ngoài ra, Thanh Tú còn được Ủy ban Phụ nữ toàn Liên bang Xô Viết tặng giải đặc biệt tại Liên hoan phim Matxcơva năm 1977. Hơn 40 năm đã trôi qua, những người làm phim thời ấy có người đã về cõi thiên cổ, những người khác tứ tán khắp nơi từ Hà Nội, Nha Trang, TP HCM... nhưng ký ức về những năm tháng làm Sao Tháng 8 trong họ vẫn vẹn nguyên.
Ở tuổi 74, nghệ sĩ Thanh Tú vẫn nhớ như in những kỷ niệm khó quên những ngày cùng đoàn phim vất vả lăn lộn dưới thời tiết khắc nghiệt tại Hà Nội. Năm đó, Thanh Tú đang là ngôi sao của sân khấu kịch nên khi bà được NSND Trần Đắc chọn vào vai nữ chính trong phim, nhiều người đã ngăn cản vì cho rằng gương mặt của bà quá hiện đại, không phù hợp với nhân vật người phụ nữ nông thôn làm cách mạng. Thế nhưng, Thanh Tú đã chứng minh những nhận định ấy là sai khi bà hóa thân xuất sắc vào một người phụ nữ phải giả làm nhiều thân phận như nông dân, công nhân, tiểu thư, nhà sư… để hoạt động cách mạng.
“Thực tế để làm được điều ấy, tôi đã phải về nông thôn học việc như một cô gái quê, hay lên chùa Bà Đá [Hà Nội] nghe giảng pháp, học cách tụng kinh”, nghệ sĩ Thanh Tú tiết lộ. Dẫu vậy, Thanh Tú thừa nhận, đã có lúc bà òa khóc vì có cảnh quay mãi mà đôi tay vẫn không ra nổi một cô gái nhà nông thuần thục. Cũng vì khi ấy đang là diễn viên sân khấu nên Thanh Tú liên tục chạy sô. “Ngày đi đóng phim, tối đi diễn kịch, có những ngày tôi quên cả ăn. Mệt mỏi, kiệt sức khiến khi kết thúc những cảnh quay cuối cùng của phim, tôi đã phải đi cấp cứu”, bà tâm sự.
Cũng như Thanh Tú, đã gần nửa thế kỷ đi qua nhưng nghệ sĩ Dũng Nhi vẫn không thể quên những tháng ngày vừa đi dạy học, vừa quay Sao Tháng 8. Năm ấy, Dũng Nhi đang là giáo viên. Có những buổi quay phim cả ngày, ông phải xin đổi ca cho đồng nghiệp, đến mức đồng nghiệp nửa đùa nửa thật rằng quá vất vả khi cứ phải làm thay ông. Dũng Nhi nhớ lại, đóng phim khi đó còn vất vả hơn dạy học, trong khi cát-sê lại thấp. “Đóng phim gần 1 năm, tôi được trả khoảng hơn 140 đồng, chỉ bằng 2 tháng lương dạy học”, ông nói.
Cũng bởi là diễn viên tay ngang nên khi diễn xuất ông phải phân tích nhân vật rất kỹ ngày đêm, làm việc với đạo diễn để có thể hóa thân trọn vẹn vào vai Kiên. Ông thừa nhận, vai thanh niên trí thức Kiên không có quá nhiều khác biệt với ông bên ngoài nên màn hóa thân cũng dễ dàng hơn. Đặc biệt, mẹ của nam nghệ sĩ ngoài đời cũng đóng vai mẹ của nhân vật Kiên trên phim nên về nhà, ông thường được mẹ chỉ bảo nhiều trong kịch bản và diễn xuất.
Huy động ăn mày khắp Hà Nội để làm diễn viên
Bộ phim được quay trong bối cảnh năm 1974-1976, tình hình đất nước đang có biến động về chính trị nên ê-kíp làm phim cũng lắm gian nan.
Nghệ sĩ bồi hồi kể, thời kỳ ấy, kinh tế của đất nước còn khó khăn nên dụng cụ, máy móc quay phim cũng thô sơ và được quay bằng máy film. Theo quy định của Nhà nước, diễn viên chỉ được 2,5 lần quay film. Tiết kiệm được mét phim nào là tiết kiệm được tiền nên hầu hết các diễn viên đều phải cố gắng để cảnh quay chỉ quay 1 lần.
Chưa nói đến thiết bị quay được nhập đồ cũ từ Nga và Đức nên độ nhạy sáng của phim thấp, buộc đoàn làm phim phải quay vào những ngày nắng to và gắt. Thậm chí, nhiều cảnh trên phim diễn ra trong đêm trăng nhưng thực tế lại được quay vào ban ngày dưới ánh nắng mặt trời chói lọi.
“Vất vả làm phim mà ăn uống cũng chẳng khá hơn. Phim được quay ở Hà Nội nên giờ giải lao, ai lại về nhà nấy ăn vội vàng để kịp ra quay tiếp. Những thành viên ở tỉnh khác thì đóng tem phiếu, nộp tiền ăn để thuê một tổ cấp dưỡng đi theo đoàn. Khổ ải là vậy nhưng khi ấy, ai ai cũng hết mình cho công việc. Chẳng phải nghệ sĩ mà nhân dân sống cũng rất khổ, nhưng có lẽ vì cái khổ ấy mà mọi người đều toàn tâm toàn ý dốc sức làm việc”, nghệ sĩ Dũng Nhi tâm sự.
Khó ai có thể quên một cảnh quay ấn tượng của Sao Tháng 8 là cảnh những người đói ăn gầy trơ xương, lởn vởn như những bóng ma đi xin ăn khắp hang cùng ngõ hẻm, lảng vảng ở khu chợ nghèo dưới gốc đa. Ít ai biết, những nhân vật ăn mày ấy được thể hiện bởi chính những người… ăn mày thật bên ngoài. Nhớ lại về kỷ niệm ấy, “anh Kiên” Dũng Nhi tiết lộ, để có được những cảnh quay chân thực nhất nhằm tái hiện nạn đói năm Ất Dậu, tổ đạo diễn đã đi huy động được khoảng 20 người ăn mày ở khắp Hà Nội để làm diễn viên. Sau đó, mỗi người được đoàn phim trả 5 đồng. Đặc biệt, trong phim có một ông cụ gầy trơ xương ở khu gần chợ Bưởi được mời vào diễn. Nhưng khi phim được công chiếu, con cháu của ông đã đề nghị đoàn phim cắt cảnh đó vì nhìn thấy bố tội nghiệp quá.
Ông cũng bật mí, một phân cảnh khác gây ấn tượng không kém là đại cảnh người dân vùng lên giành chính quyền. Tất cả chạy xô ra đường tạo nên một khí thế sục sôi. Để thực hiện được cảnh quay ấy, ê-kíp làm phim đã phải xin chính quyền thành phố cho huy động hàng nghìn người từ các cơ quan nhà nước, các giáo viên, sinh viên, các anh em văn nghệ sĩ. Trong số diễn viên quần chúng ấy, có cả những đồng nghiệp là giáo viên của Dũng Nhi thực tế đòi tới phim trường để xem… thầy giáo Nhi đóng phim như thế nào, rồi trở thành diễn viên quần chúng luôn cho đoàn phim.