Chỉ ra và nêu tác dụng của yếu to miêu tả trong đoạn thơ Đêm nay Bác không ngủ

Soạn Đêm nay Bác không ngủ  cần nắm rõ cấu trúc bài. Theo đó, bố cục tác phẩm được chia làm 3 phần chính:

Phần 1: Từ đầu đến “Lấy sức đâu mà đi”: Lần thức dậy thứ nhất của anh đội viên

Phần 2: Tiếp đến “Anh thức luôn cùng Bác”: Lần thức dậy thứ ba và tâm trạng của anh đội viên

Phần 3: Còn lại: Suy nghĩ và cảm nhận của anh đội viên về hình tượng Bác Hồ.

1. Chuẩn bị

– Bài thơ có chứa yếu tố tự sự, miêu tả. Trong đó, người viết kể, tường thuật lại sự việc, miêu tả sự vật, hiện tượng. Qua đó thể hiện rõ tình cảm, thái độ của mình.

– Sau khi đọc bài thơ, chúng ta có thể phát hiện ra một số yếu tố tự sự, miêu tả như sau:

+ Câu chuyện được tác giả kể lại: Một đêm Bác không ngủ.

+ Yếu tố tự sự, miêu tả xuất hiện trong bài thơ:

• Những lần anh đội viên thức giấc thấy Bác không ngủ.
• Gương mặt Bác trầm ngâm, ngoài trời mưa lâm thâm, mái lều tranh xơ xác.
• Mái tóc bạc của Bác.
• Bác đi nhốn chân nhẹ nhàng, dém chăn từng người một.
• Bóng Bác cao, ấm hơn giữa ngọn lửa hồng.
• Cuộc trò chuyện giữa anh đội viên và Bác.
• Bác ngồi suy nghĩ đinh ninh, chòm râu im phăng phắc.

→ Thông qua những hình ảnh miêu tả, tự sự, ta thấy rõ sự tôn trọng, kính yêu, ca ngợi của anh đội viên dành cho Bác Hồ.

+ Nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật trong bài thơ:

• Điệp ngữ: Đêm nay Bác không ngủ.
• Từ láy: Trầm ngâm, lâm thâm, xơ xác,…
• Ẩn dụ: Người cha mái tóc bạc.
• So sánh: Như nằm trong giấc mộng.

+ Ý nghĩa bài thơ và những tình cảm của em

• Qua bài thơ chúng ta thấy đươc tấm lòng bao la, rộng lớn của Bác đối với quân dân.
• Tình cảm kính yêu, trân trọng, cảm phục của người chiến sĩ đối với vị lãnh tụ.
• Qua đó, em có thể nhận thức được điều gì về công lao to lớn của Bác?

Tìm hiểu tác giả bài thơ Đêm nay Bác không ngủ

Tác giả Minh Huệ (1927 – 2003) tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, quê Nghệ An. Ông bắt đầu sự nghiệp văn chương của mình năm 1951, trong thời gian kháng chiến chống Pháp. Trong suốt cuộc đời hoạt động văn chương của mình, ông đã có những đóng góp to lớn và để lại cho đời nhiều tác phẩm như: Dòng máu Việt Hoa (1954); Đêm nay Bác không ngủ (1976); Người mẹ và mùa xuân (truyện ký 1981)…

Trong số tất cả những sáng tác của mình, “đêm nay Bác không ngủ” là bài thơ nổi tiếng nhất của ông. 

Hoàn cảnh sáng tác bài thơ Đêm nay Bác không ngủ

Bài thơ được viết trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc kháng chiến. “Đó là một đêm sông Lam mùa đông năm 1950. Trong một căn nhà gianh gió lùa kẽ liếp, Minh Huệ được một người bạn tên là Chắt, bảo vệ đồng chí Nguyễn Chí Thanh, kể cho chuyện Bác Hồ đi chiến dịch”. Trong số những chuyện được nghe kể có chuyện Bác không ngủ, Minh Huệ đã nghe và viết lại câu chuyện này.

Đọc hiểu

Trong khi đọc

Câu 1 (trang 29 sgk ngữ văn tập 2)

Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai.

Gợi ý :

Các từ láy và tác dụng của việc sử dụng các từ láy trong khổ hai:

• Trầm ngâm: diễn tả hành động đang suy nghĩ, suy tư của Bác
• Lâm thâm: những hạt mưa nhỏ nhưng kéo dài
• Xơ xác: gợi mái lều tồi tàn, không còn nguyên vẹn

• Góp phần làm tăng giá trị tạo hình, giàu tính biểu cảm, làm cho khổ thơ thêm hấp dẫn và thuyết phục hơn.

Câu 2 (trang 29 sgk ngữ văn 6 tập 2)

Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11.

Gợi ý:

• Câu thơ “người cha mái tóc bạc” sử dụng biện pháp tu từ: ẩn dụ (Người Cha ẩn dụ cho hình ảnh Bác Hồ)
• Tác dụng:  Bằng biện pháp tu từ ẩn dụ, tác giả đã cho ta cảm nhận được tình cảm của Bác đối với các anh bộ đội, thể hiện qua những cử chỉ, hành động…Bác giống như người cha già chăm lo cho những đứa con của mình. Qua đó giúp ta hiểu được tình cảm nâng niu, trân trọng của tác giả dành cho Bác.

Câu 3 (trang 29 sgk ngữ văn 6 tập 1)

Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự.

Gợi ý:

• Tác dụng của dấu gạch đầu dòng: Đánh dấu lời thoại trực tiếp
• Việc tạo yếu tố tự sự góp phần tạo ra cuộc đối thoại giữa Bác và anh đội viên

Câu 4 (trang 30 sgk ngữ văn 6 tập 2)

Các từ ” đinh ninh”, ” phăng phắc” giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào?

Gợi ý:

• Các từ “ đinh ninh”,  “phăng phắc” nhằm miêu tả sự tập trung cao độ của Bác, im lặng đến mức không có tiếng động nhỏ nào. Hình ảnh bác hiện lên trong thế tĩnh, tập trung suy nghĩ về vấn đề lớn lao – giải cứu dân tộc.

Câu 5 (trang 31 sgk ngữ văn 6 tập 2)

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai?

Trời thì mưa lâm thâm

Làm sao cho khỏi ướt

Càng thương càng nóng ruột

Mong trời sáng mau mau

Gợi ý:

Khổ thơ thể hiện tâm trạng đau đáu, trằn trọc của Bác khi nghĩ về những người dân công. Họ phải ngủ ngoài rừng hoang, lạnh giá.

Câu 6 (trang 31 sgk ngữ văn 6 tập 2)

Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối.

Gợi ý:

Cách tác giả gieo vần trong hai khổ thơ cuối:

Sau khi đọc

Câu 1: Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9-10 dòng).

Gợi ý :

• Bài thơ có hai nhân vật: Bác Hồ và anh đội viên
• Các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật: trời khuya, “lặng yên bên bếp lửa”, trời mưa lâm thâm, “mái lều tranh xơ xác”
• Kể lại câu trong bài thơ: “Đêm đã về khuya,cảnh vật chìm trong bóng tối, khi tất cả mọi người đều đã ngủ say sau một ngày hành quân vất vả thì Bác vẫn đang ngồi trầm ngâm bên bếp lửa. Người ngồi bên bếp lửa, đôi tay bó gối, hai mắt Bác trầm ngâm, những nét nhăn như sâu hơn trên vầng trán rộng. Anh đội viên thức giấc, lặng lẽ nhìn Bác  vẫn ngồi  khơi cho bếp lửa bùng lên cho các anh đội viên ngủ. Rồi Bác đi dém chăn cho từng chiến sĩ. Bác nhón chân rất nhẹ nhàng, cố gắng không gây ra tiếng động. Bác ân cần săn sóc các chiến sĩ, không khác gì người cha già đang chăm cho từng đứa con của mình. Nhìn người cha già đêm khuya vẫn chưa ngủ, anh đội viên bèn hỏi “Thưa Bác, sao Bác chưa ngủ ạ! Bác có lạnh lắm không? ”. Đáp lại anh là lời động viên của Bác ngủ ngon để ngày mai còn đánh giặc. Vâng lời Bác, anh đội viên nhắm mắt mà lòng vẫn thấp thỏm không yên”. 

Câu 2: Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em?

Gợi ý:

Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công :

• Đốt lửa cho anh nằm
• Bác đi dém chăn cho từng người một, sợ làm mọi người tỉnh giấc nên Bác nhón chân nhẹ nhàng.
• Bác khuyên anh đội viên ngủ ngon để đi đánh giặc
• Bác thương đoàn dân công ngủ ngoài rừng, tránh sao cho khỏi ướt, lấy lá cây làm chiếu, manh áo làm chăn.

Chi tiết gây ấn tượng cho em nhất: Hình ảnh Bác đi dém chăn cho từng người một, Bác nhón chân nhẹ nhàng tránh làm các cháu thức giấc, Bác chăm chút cho giấc ngủ của từng người. 

Câu 3: Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ ( từ dòng 1 – dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?

Gợi ý:

Các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác:

• Lo lắng khi thấy Bác chưa ngủ
• Hỏi thăm Bác vì sao Bác không ngủ
• Hỏi Bác có lạnh không, lo lắng sợ Bác sẽ ốm.

Câu 4: Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?

Gợi ý:

• Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại ba lần. 
• Ý nghĩa: tăng khả năng biểu cảm, gợi hình cho câu thơ. Nhấn mạnh việc Bác không ngủ đêm vì thao thức, vì lo lắng cho dân quân.

Câu 5: Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.

Gợi ý:

Một số yếu tố miêu tả trong văn bản:

Miêu tả ngoại hình, cử chỉ, điệu bộ của Bác: vẻ mặt trầm ngâm, mái tóc bạc, Bác đi dém chăn cho từng người, nhón chân nhẹ nhàng, Bác ngồi đinh ninh…

Quan sát và miêu tả thiên nhiên, khung cảnh: mưa lâm thâm, mái lều tranh xơ xác…

VD: “ngoài trời mưa lâm thâm”, “rừng lắm dốc lắm ụ”,  …

Tác dụng:  Cho người đọc thấy được thời tiết lạnh giá, những vất vả, khó khăn, thiếu thốn tại chiến trường.

Câu 6: Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kế lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu:

“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang tỏa sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy vui sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:

Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ..

Bác cười hiền, đầm ấm:

Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.

Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo; “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khỏe. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng…”

Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.

Gợi ý:

Giống nhau Khác nhau Đều nêu rõ cuộc đối thoại giữa anh đội viên và Bác. Hình ảnh Bác quan tâm chăm sóc mọi người dưới sự chứng kiến của anh đội viên. Qua đó thấy được tình yêu thương của Bác dành cho đồng bào và tình cảm kính mến, quý trọng của anh đội viên dành cho Bác. Hình thức: Bài thơ viết theo thể loại thơ trữ tình; đoạn trích viết theo thể tự sự.Nguồn gốc: +Bài thơ được viết từ góc nhìn của anh đội viên được Minh Huệ dùng lời thơ của mình truyền tải lại. + Đoạn trích là câu chuyện Minh Huệ được nghe kể lại.

Trên đây là toàn bộ tài liệu hướng dẫn s oạn Đêm nay Bác không ngủsgk Ngữ Văn 6 tập 2 sách Cánh Diềungắn gọn, chi tiết, giúp các em nẵm rõ hơn nội dung bài học trước khi lên lớp. Chúc các em học tốt!