Bài 17: Quá trình hình thành và phát triển của nhà nước phong kiến

Thế kỉ X mở đầu thời đại phong kiến độc lập của dân tộc Việt Nam. Nhà nước quân chủ được thành lập và từng bước phát triển đỉnh cao ở thế kỉ XV trên một lãnh thổ thống nhất.

A. Kiến thức trọng tâm

I. Bước đầu xây dựng nhà nước độc lập ở thế kỉ X

• Năm 939, Ngô quyền xưng vương, xây dựng chính quyền mới, đóng đô ở Cổ Loa.
• Sau khi nhà Ngô suy yếu => “loạn 12 sứ quân”, Đinh Bô Lĩnh dẹp yên và lên ngôi hoàng đế [968].Đặt quốc hiệu là Đại Cồ Việt, dời đô về Hoa Lư.
• Tiếp đó nhà Tiền Lê xây dựng nhà nước quân chủ gồm 3 ban: Văn ban, Võ ban, Tăng ban và chia đất nước thành 10 đạo.

II. Phát triển và hoàn chỉnh nhà nước phong kiến ở các thế kỉ XI – XV.

1. Tổ chức bộ máy nhà nước:

a. Thời Lý, Trần, Hồ:

• Từ thế kỉ XI, đất nước dần phát triển ổn định.
• Năm 1010, Vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long, mở đầu giai đoạn phát triển mới của lịch sử dân tộc.
• Năm 1054, Nhà Lý lấy quốc hiệu là Đại Việt.
• Tổ chức nhà nước ngày càng chặt chẽ hơn, quyền lực của nhà vua ngày càng lớn.

b. Thờ Lê Sơ:

• Năm 1428, Lê lợi lên ngôi hoang đế, khôi phục quốc hiệu Đại Việt.
• Mô hình nhà nước lúc đầu được tổ chức theo mô hình thời Trần, Hồ.
• Những năm 60 của thế kỉ XV, vua Lê Thánh Tông tiến hành cải cánh hành chính lớn. Quyền hành tập trung về tay vua, bỏ các chức quan trung gian [Tể tướng, các Đại thành khiển, giúp vua cai trị nước là 6 bộ].
• Vua nắm quyền trực tiếp đến các địa phương.

=>Kết luận:

• Cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước thời Lê được coi là nhà nước quân chủ hoàn chỉnh, chặt chẽ, vững mạnh.
• Tính đẳng cấp trong bộ máy chính quyền thời Lê sơ không còn nữa.
• Đây là một chính quyền vừa mang tính quan liêu, vừa mang tính chuyên chế cao độ, mọi quyền hành đều tập trung vào người đứng đầu.

 Ý nghĩa cuộc cải cách hành chính của Lê Thánh Tông:

• Quyền lực vua ngày càng lớn.
• Bộ máy nhà nước hoàn chỉnh cặt chẽ hơn.

2. Luật pháp và quân đội:

a. Luật pháp:

• Các triều đại phong kiến từ thế kỉ VI => XV đã cai trị nước bằng các bộ luật thành văn.
• Năm 1402: Hình thư [Lý] – bộ luật thành văn của nước ta.
• Thời Trần: Hình Luật.
• Thời Lê Sơ: bộ luật Hồng Đức hoàn chỉnh nhất.
• Như vậy, nhà nước phong kiến Việt Nam đã phát triển hoàn chỉnh, các điều luật chủ yếu bảo vệ quyền hành cho giai cấp thống trị, một số quyền lợi chân chính của đát nước.

b. Quân đội:

• Quân đội được tổ chức qui cũ, gồm hai bộ phận:
  • Quân chính qui: bảo vệ đất nước.
  • Quân các lộ: [ngoại binh] được tuyển chọn theo chế đô “ngụ binh ư nông”.
• Quân đội được trang bị đầy đủ trang bị và vũ khí.
• Thời Trần các vương hầu được phép mộ quân đánh giặc, tổ chức dân binh.

3. Hoạt động đối nội và đối ngoại:

a. Đối nội:

• Vấn đề bảo vệ an ninh quốc gia, các triều đại phong kiến rất coi trọng.
• Nhân dân chấp hành đầy đủ nghĩa vụ với nhà nước.
• Nhà nước chăm lo đến đời sống của dân.
• Đặc biệt nhà nước rất quan tâm đến vấn đề đoàn kêt với đồng bào dân tộc ít người để bảo vệ biên cương, nhưng nhà nước rất nghiêm khắc với nhãng hành động phản loạn.

b. Đối ngoại:

• Đối với các triều đại phong kiến phương Bắc, Đại Việt cống nạp đầy đủ, nhưng giữ vững độc lập, chủ quyền, lãnh thổ.
• Đối với các quốc gia láng giềng phía Tây Nam: Lan Xang, Chăm-pa, Chân Lạp, giữ quan hệ thân thiện, có lúc xảy ra chiến tranh.

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Hướng dẫn trả lời câu hỏi giữa bài học

Câu 1: Trang 89 – sgk lịch sử 10

Những thay đổi qua cuộc cải cách hành chính thời Lê Thánh Tông  có ý nghĩa gì?

Những thay đổi cuộc cải cách hàng chính thời Lê Thánh Tông là:

• Ở trung ương, chức tể tướng và các chức đại hành khiến bị bãi bỏ. Vua trực tiếp quyết định mọi việc. Bên dưới là 6 bộ. Các cơ quan như Ngự sự đài, Hàn lâm viện được duy trì với quyền hành cao hơn. Cả nước chia thành 13 đạo thừa tuyên. Mỗi đạo đều có 3 ti trông coi các mặt dân sự, quân sự, an ninh. Dưới đạo là các phủ, huyện, châu. Người đứng đầu xã là xã trưởng do dân bầu.

Ý nghĩa:

• Tạo ra bộ máy quản lí hoàn chỉnh từ trung ương đến địa phương. Tổ chức bộ máy nhà nước ngày càng chặt chẽ hơn, hiệu quả hơn, tạo điều kiện ổn định về chính trị và phát triển kinh tế.
• Tạo ra sự thống nhất trong bộ máy quản lí của nhà nước quân chủ mới.
• Tạo ra được uy lực và uy quyền của nhà vua trong việc cai quản đất nước.

Câu 2: Trang 90 – sgk lịch sử 10

Nêu tác dụng của các chính sách đối nội và đối ngoại của nhà nước phong kiến.

Chính sách đối nội và đối ngoại của nhà nước phong kiến:

Về đối nội:

• Các triều đại phong kiến đều có chính sách đoàn kết dân tộc.
• Ở miền xuôi, các thế lực chống đối, phản loạn cũng nhanh chóng được giải quyết một cách êm đẹp. Nhà nước và nhân dân cùng hợp tác chăm lo bảo vệ sản xuất, gia cố đê điều, chống lụt bão.

Về đối ngoại:

• Đối với các triều đại phương Bắc, các triều đại phong kiến Đại Việt tuy giữ lệ thần phục, nộp phú cống đều đặn, nhưng luôn giữ vững tư thế của một dân tộc độc lập.
• Đối với các nước láng giềng phía Nam, đăch biệt là Cham –pa, tuy có lúc căng thẳng nhưng nhà nước nhưng luôn giữ thái độ vừa mềm dẻo, vừa cứng rắn để giữ vững biên cương.

Tác dụng:

• Tạo được sự đoàn kết dân tộc trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
• Giảm bớt sự căng thẳng đối với các nước, nhất là phương Bắc.
• Tạo nên ý thức về sự gần gũi nhân dân, đoàn kết dân tộc để bảo vệ quyền tự chủ, tự cường của dân tộc.

Hướng dẫn giải các bài tập cuối bài học

Câu 1: Trang 90 – sgk lịch sử 10

So sánh bộ máy nhà nước thời Lê với bộ máy nhà nước thời Đinh, Tiền Lê?

Tổ chức bộ máy nhà nước thời Đinh, Tiền Lê:

• Chính quyền trung ương có 3 ban: Văn ban, võ ban và tăng ban
• Chia nước thành 10 đạo
• Tổ chức quân đội theo chế độ “ngụ binh ư nông”.

Tổ chức bộ máy nhà nước thời Lê:

• Vua trực tiếp quyết định mọi việc.
• Ở trung ương, có đại thần, quan văn, quan võ
• Ở địa phương có lộ, phủ, huyện, hương, xã
• Các cơ quan như Ngự sự đài, Hàn lâm viện được duy trì với quyền hành cao hơn.
• Cả nước chia thành 3 đạo thừa tuyên. Mỗi đạo đều có 3 ti trông coi các mặt dân sự, quân sự, an ninh. Dưới đạo là các phủ, huyện, châu. Người đứng đầu xã là xã trưởng do dân bầu.
• Tổ chức bộ máy nhà nước thời Lê hoàn chỉnh và chặt chẽ hơn thời Đinh, Tiền Lê.

Câu 2: Trang 90 – sgk lịch sử 10

Vẽ sơ đồ nhà nước thời Lý, Trần và thời Lê Thánh Tông qua đó đánh giá cuộc cải cách hành chính của Lê Thánh Tông?

Bộ máy nhà nước thời Lý

Bộ máy nhà nước thời Trần và thời Lê Thánh Tông:

Câu 3: Trang 90 – sgk lịch sử 10

Nhận xét chung về sự hoàn thiện của nhà nước phong kiến Việt Nam thời Lê?

Trong khoảng 70 năm, nhà Lê củng cố bộ máy chính quyền, ổn định tình hình xã hội, ban hành chính sách luật pháp, phát huy vai trò tích cực của giai cấp phong kiến ở thời kì đang lên.

Nhà Lê chia cả nước thành 13 đạo. Dưới dạo là phủ, huyện, châu , xã làm cho tổ chức bộ máy nhà nước hoàn chỉnh và tăng cường tính chất tập quyền hơn.

Nhà vua bỏ các chức tể tướng, cấm quan lại lập quân đội riêng nhằm đề cao uy quyền tuyệt đối của nhà vua

Nhà nước ban hành bộ luật Hồng Đức nhằm bảo vệ quyền thống trị của nhà nước phong kiến tập quyền, bảo vệ tôn ti trật tự phong kiến.

Đối với bên ngoài, nhà Lê thi hành chính sách mềm mỏng nhưng kiên quyết góp phần giữ gìn và bảo vệ nền độc lập.

Câu 4: Trang 90 – sgk lịch sử 10

Lập bảng thống kê thời gian thống trị của các triều đại phong kiến Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV?

Giới thiệu về Hội Gia sư Đà Nẵng – Trung tâm gia sư dạy kèm tại nhà

Chúng tôi tư vấn miễn phí phụ huynh tuyển gia sư dạy kèm tại nhà Đà Nẵng.Chúng tôi luôn đặt chất lượng dạy và học lên hàng đầu, giới thiệu gia sư uy tín dạy các môn, các lớp từ cấp 1, 2, 3, luyện thi lớp 10, luyện thi đại học.

Phụ huynh đừng quá lo lắng địa chỉ Hội Gia sư Đà Nẵng xa nhà của quý phụ huynh. Trong danh sách sinh viên cộng tác làm gia sư dạy kèm tại nhà, chúng tôi luôn sẵn sàng hàng trăm gia sư với tiêu chí: