Chị Hoa, chủ cửa hàng chè ở đường Thống Nhất [Gò Vấp, TP HCM] cho biết, trước đây thường mua bưởi về lấy cùi để chế biến ra món chè bưởi, nhưng nay đã có đầu mối cung cấp sẵn nguyên liệu. Nếu mua lẻ 1 kg cùi bưởi tươi có giá 120.000 đồng, còn mua sỉ loại đã làm sẵn 10 kg một lần, giá chỉ 70.000 đồng mỗi kg.
Cùi bưởi sấy khô.
Chị Linh ở Long Xuyên [An Giang] cho hay hồi đầu chị chỉ bán nước ép bưởi, vỏ thì bán xô. Về sau, thấy nhiều đơn vị thu gom vỏ bưởi, giá lại liên tục tăng nên chị đã tự sơ chế để bán với giá cao gấp đôi. "Mỗi kg cùi bưởi khô đã sơ chế có giá 70.000 đồng 100 gram, tức 700.000 đồng một kg. Còn cùi bưởi tươi đã 'sên' bột thích hợp cho các quán chè bưởi có giá 120.000 đồng một kg.
"Phần vỏ bưởi tôi tuyển chọn hoàn toàn từ trái bưởi da xanh, Năm Roi vì cho ra được phần cùi bưởi ngon nhất. Làm với số lượng có hạn nên tôi chỉ bán cho khách lẻ chứ chưa có nhiều để bán cho các đầu mối làm mứt", chị Linh nóí và cho hay, với những loại "sên" sẵn thì khách mua về chỉ cần cho vào luộc lên, sau đó bỏ thêm một ít bột năng đã pha với nước vào nấu cho sánh lại. Tiếp đến, cho đậu xanh đã nấu chín vào đảo đều là có món chè bưởi ăn kèm nước cốt dừa. Còn với cùi bưởi sấy khô, trước khi nấu cần ngâm vào nước cho nở hoàn toàn, rửa sạch rồi nấu như bình thường. Thông thường, để có 100 gram cùi bưởi sấy khô phải chế biến từ 1 kg cùi tươi.
Tại Long Xuyên, nhiều cơ sở chế biến cũng bán ra thị trường hàng tạ mỗi tháng. Giá mỗi kg cùi bưởi khô là 950.000 đồng, còn loại tươi là 70.000 đồng; loại tươi đã sên bột sẵn có giá 130.000 đồng một kg. Theo các cơ sở kinh doanh bưởi, ngoài việc thu mua vỏ bưởi từ các cơ sở chuyên sản xuất nước ép thì cơ sở còn cho người đi lùng mua bưởi non rụng do mưa bão, hay bưởi được các nhà vườn cắt tỉa bớt để về gọt bỏ vỏ xanh rồi lấy cùi bưởi sơ chế.
Cũng vì nhu cầu tăng cao, một doanh nghiệp ở Nha Trang gần đây liên tục tìm thu mua dài hạn vỏ và củi bưởi khô với giá 300.000 đồng một kg khô và 100.000 đồng một kg tươi. Ngoài chọn lọc để làm các loại mứt, nguyên liệu cho chè bưởi thì doanh nghiệp này còn thu mua để chế biến thành các vị thuốc trong đông y.
Từ lâu, quả bưởi đã là loại trái cây phổ biến với nhiều gia đình Việt Nam. Mặc dù thường bị bỏ đi nhưng vỏ bưởi có rất nhiều tác dụng với sức khỏe, là vị thuốc trong Đông y. Cùng Kobi tìm hiểu về những lợi ích của vỏ bưởi trong bài viết sau.
1. Mô tả cây bưởi
Cây bưởi, tên khác là cây bòng, chu toan,… có tên khoa học là Citrus decumana Murr., Citrus maxima [Burm.] Merr., Citrus grandis Osbeck. Cây bưởi là loài cây thuộc gia đình họ Cam quýt Rutaceae.
Cây bưởi là cây có chiều cao trung bình – nhỡ, cao từ 8 – 12 mét. Cành bưởi có gai nhỏ ở kẽ lá. Lá bưởi mọc so le, phiến lá dài, hình trái xoan hoặc hình trứng. Gốc và đầu lá tù, mặt trên của lá nhẵn bóng, mặt dưới lá nhạt có gân lồi nổi rõ. Cuống lá có cánh rộng, tạo với phiến lá thành hình số 8.
Cụm hoa bưởi mọc ở nách lá tạo thành chùm. Có khoảng 6 – 10 hoa có màu trắng rất thơm. Lá bắc và cuống hoa có lớp lông mịn. Tràng hoa bưởi có 5 cánh dày, cánh rời nhau. Nhị hoa bưởi nhiều, chiều dài bằng nửa cánh hoa, xếp tỏa tròn. Bầu hoa hình cầu, có lớp lông.
Quả bưởi hình cầu, cùi bưởi rất dày. Quả màu vàng hoặc màu đỏ nhạt [tùy giống]. Quả có nhiều múi mọng nước. Hạt bưởi dẹp, có góc cạnh và chất nhầy bao quanh. Lá và vỏ quả đều có tinh dầu thơm.
Hiện nay có rất nhiều giống bưởi với màu sắc, mùi vị chua ngọt khác nhau.
2. Đặc điểm sinh trưởng của cây bưởi
Cây bưởi có nguồn gốc từ Ấn Độ, Mã Lai. Cây được trồng ở hầu hết các nước Đông Nam Á và Nam Á thuộc vùng nhiệt đới – cận nhiệt đới. Ở nước ta, cây bưởi đã được trồng từ rất lâu đời và có rất nhiều giống bưởi khác nhau.
Cây bưởi là loài cây ưa ánh sáng, thíc vùng khí hậu nhiệt đới. Bưởi thích nghi với loại đất feralit đỏ vàng, có hàm lượng mùn trung bình và pH hơi chua. Cây bưởi thường rụng lá vào mùa đông ở miền Bắc và mùa khô ở miền Nam. Mùa xuân từ tháng 2 – tháng 3, cây bắt đầu ra lá non và nở hoa. Hoa tự thụ phấn và nhờ côn trùng.
Có thể trồng bưởi bằng hạt, cây chiết ghép hoặc dâm cành.
3. Thành phần hóa học của vỏ bưởi
Vỏ bưởi chứa khoảng 0.3% tinh dầu [ép] – 0.9% [chưng cất], flavonoid, pectin.
- Tinh dầu vỏ bưởi có 21 hợp chất được phát hiện. Trong đó có 13 hợp chất là tecpen. Tỉ lệ cao nhất là limonene, tiếp đến là β – myrcene, β – pinen, ocimene và β – copaene.
- Flavonoid chiếm 2.5 – 3.2% trong toàn bộ vỏ bưởi. Các flavonoid này gồm có neobesperidin, poncirin, isosakuranetin, 7 – β – neobespendosid.
4. Những công dụng của vỏ bưởi
4.1. Theo Đông y
Y học cổ truyền từ xa xưa đã sử dụng vỏ bưởi trong điều trị một số bệnh. Vỏ bưởi có vị đắng, cay the, có mùi thơm. Vỏ bưởi tính bình, có tác dụng trừ phong, hóa đờm, tiêu báng, giảm phù thũng, điều hòa máu huyết, giảm đau.
Vỏ bưởi còn chữa được ho, đờm tích tụ ở hầu họng – đường hô hấp, đau bụng, ăn uống không tiêu.
Để làm thuốc, người ta thường cạo bỏ lớp cùi trắng, chỉ lấy lớp vỏ bên ngoài, đem đi sao nhanh hoặc vi sao. Vỏ bưởi thường dùng từ 4 – 12 gam, sắc thành thuốc uống trong ngày.
4.2. Theo Tây y
4.2.1. Chống oxy hóa
Người ta đã phát hiện ra rằng vỏ bưởi là nguồn chính của polyphenol chống oxy hóa. Các hợp chất hoạt tính sinh học này có liên quan chặt chẽ với nhiều điều trị khác nhau. Hoạt động của polyphenol là khả năng loại bỏ các loại oxy phản ứng [ROS] và các loại nitơ phản ứng [RNS] trong quá trình oxy hóa.
- Naringin hàm lượng cao trong vỏ bưởi đã chứng minh các hoạt động chống viêm, chống ung thư, giảm lipid và chống oxy hóa.
- Hesperidin là một trong những glycoside flavanone chính chứng minh là có nhiều tác dụng điều trị như đặc tính chống oxy hóa, chống viêm và chống ung thư. Hơn nữa, nó cho là ức chế ROS và tái tạo lại tế bào.
- Các flavonoid trong vỏ bưởi cũng có thể phát huy tác dụng bảo vệ thần kinh. Vì chúng tham gia vào quá trình điều chỉnh các hoạt động tế bào thần kinh và sức khỏe tâm thần. Như là linh hoạt của não, hành vi, tâm trạng, trầm cảm và nhận thức.
- Vỏ bưởi cũng là nguồn cung cấp Polymethoxylated Flavones [PMFs] hiếm khi xuất hiện ở các loại thực vật khác. PMFs hoạt động sinh lý hơn các dẫn xuất methyl hóa của chúng. Chúng có các đặc tính chống oxy hóa, chống khối u mạnh mẽ hơn. Thậm chí ức chế tăng sinh ở u vú, ngăn ngừa bệnh tật.
4.2.2. Kháng khuẩn, kháng nấm
Tình trạng kháng thuốc kháng sinh đang không ngừng gia tăng trong y học, nông nghiệp và chăn nuôi. Các ước tính gần đây đã chỉ ra rằng kháng kháng sinh là nguyên nhân gây ra 700.000 ca tử vong hàng năm trên toàn thế giới. Tổ chức Y tế Thế giới ước tính rằng nếu không làm gì để giải quyết vấn đề này, các bệnh kháng thuốc có thể gây ra 10 triệu ca tử vong mỗi năm vào năm 2050 và thiệt hại cho nền kinh tế thảm khốc như cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2009.
Hoạt tính kháng khuẩn của các chất chiết xuất từ vỏ bưởi đã được thử nghiệm trên vi khuẩn. Bao gồm Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis, Salmonella, Escherichia coli, P. aeruginosa, Klebsiella pneumoniae. Đây là những con vi khuẩn gây bệnh phổ biến như viêm phổi – phế quản, viêm ruột, mụn nhọt mủ, nhiễm trùng máu, … Chất chiết xuất từ vỏ bưởi đã chứng minh khả năng kháng khuẩn. Đồng thời khi kết hợp với một số thuốc kháng sinh có thể làm tăng hiệu quả điều trị.
4.2.3. Chống kí sinh trùng
Cryptosporidiosis là một bệnh ký sinh trùng cơ hội phân bố trên toàn cầu. Bệnh do Cryptosporidium đơn bào gây ra. Bệnh thường gặp ở những người có hệ miễn dịch suy yếu, trẻ em, … Hiện nay, chưa có thuốc điều trị và vắc xin đặc hiệu. Vì vậy, các phương pháp mới luôn là phao cứu cánh cho bệnh nhân.
Nghiên cứu cho rằng chiết xuất từ vỏ bưởi có tiềm năng điều trị và hiệu quả điều hòa miễn dịch chống lại bệnh Cryptosporidiosis. Bên cạnh đó, phần cùi vỏ trắng có tác dụng miễn dịch tốt hơn so với vỏ ngoài. Do đó, bạn có thể được sử dụng trong chế độ ăn uống hàng ngày để bảo vệ, chống lại nhiễm trùng.
4.2.4. Chống viêm
Viêm là cơ chế bảo vệ tự nhiên của cơ thể bảo vệ cơ thể khỏi sự tấn công của những tác động bên ngoài và đóng một vai trò trong quá trình chữa bệnh.
Sự hiện diện của polysaccharid trong vỏ bưởi là hợp chất có hoạt tính kháng viêm tiềm năng. Đặc biệt là ức chế viêm mạn tính. Các bệnh nhân bị viêm họng mạn tính đã sử dụng vỏ bưởi trong 14 ngày và cho hiệu quả rõ rệt.
4.2.5. Chống khối u
Trong thử nghiệm khối u trên chuột, vỏ bưởi đã thể hiện tác dụng dự phòng và ức chế sự hình thành khối u rắn S180. Kết quả đã chỉ ra rằng vỏ bưởi có thể gây ra quá trình chết rụng tế bào khối u bằng cách ngăn chặn chu kỳ tế bào, điều chỉnh giảm các biểu hiện gene, điều hòa miễn dịch.
4.2.6. Hoạt động chống độc tố
Aflatoxin là một loại độc tố được tạo ra bởi một số loại nấm [Aspergillus flavus và Aspergillus parasiticus]. Đây là chất độc gây ung thư và gây đột biến. Nghiên cứu năm 2010 đã thực hiện một nghiên cứu trong đó tinh dầu vỏ bưởi đã ức chế hoàn toàn Aflatoxin ở các nồng độ khác nhau.
4.2.7. Tác dụng của vỏ bưởi với rối loạn lipid máu
Không chỉ có nước ép bưởi, mà vỏ bưởi cũng có tác động đến tình trạng rối loạn lipid máu.
Cụ thể là, nghiên cứu chỉ ra vỏ bưởi cải thiện chuyển hóa đường – glucose trong máu, ngăn ngừa tăng cân và giảm rối loạn lipid máu.
Chiết xuất vỏ quả bưởi giảm trọng lượng cơ thể, lipid máu toàn phần, Triglycerid, LDL-c trong máu ở chuột béo phì. Cơ chế thông qua kích hoạt các enzym sinh hóa chịu trách nhiệm chuyển hóa lipid.