Tiêu sợi huyết là một trong những phương pháp điều trị đặc biệt hiệu quả đối với người bệnh nhồi máu não cấp. Việc sử dụng thuốc tiêu sợi huyết cho bệnh nhân bị nhồi máu não cấp đến sớm trong vòng 4,5 giờ đầu [giờ vàng] sau khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên, giúp giảm thiểu tỉ lệ tử vong cũng như hồi phục chức năng thần kinh tốt nhất cho người bệnh.
Theo TS.BS Trần Quang Thắng – Trưởng khoa Cấp cứu & Đột quỵ, Bệnh viện Lão khoa TW cho biết: Phương pháp điều trị nhồi máu não cấp bằng thuốc tiêu sợi huyết là một phương pháp điều trị được khuyến cáo ở mức độ cao nhất ở nhiều quốc gia có nền y học phát triển như Hoa Kỳ, châu Âu. Tại Việt Nam phương pháp này đã được áp dụng và đem lại nhiều lợi ích cho người bệnh. Bằng việc tiêm thuốc tiêu sợi huyết vào tĩnh mạch để làm tan cục máu đông gây tắc mạch máu não giúp người bệnh nhồi máu não cấp tránh được phẫu thuật hay các can thiệp xâm lấn. Người bệnh sau điều trị hồi phục nhanh, giảm nguy cơ bị các di chứng thần kinh và giảm tỷ lệ tử vong do đột quỵ não. Tuy nhiên, bên cạnh những hiệu quả của thuốc, việc điều trị bằng thuốc tiêu sợi huyết trên nhóm bệnh nhân cao tuổi gặp không ít khó khăn như: khó xác định thời gian khởi phát, đưa đến viện thường chậm trễ, các bệnh lý nền cũng như các thuốc sử dụng hàng ngày làm cho bệnh nhân bị chống chỉ định dùng thuốc tiêu sơi huyết hoặc làm tăng nguy cơ biến chứng của thuốc…
Trong tình huống cấp cứu, bác sỹ cấp cứu Lão khoa cần đưa ra quyết định phù hợp nhất giúp cho người bệnh được hưởng lợi từ việc dùng thuốc tiêu sợi huyết đồng thời hạn chế thấp nhất các biến chứng do thuốc gây ra.
Dưới đây là trường hợp bệnh nhân được sử dụng thuốc tiêu sợi huyết kịp thời đã mang đến hiệu quả đặc biệt tích cực:
Ngày 16/7, khoa Cấp cứu và Đột quỵ Bệnh viện Lão khoa TW đã tiến hành điều trị tiêu sợi huyết cho một bệnh nhân nhồi máu não cấp. Bệnh nhân P.T.Ch, nữ 79 tuổi, nhập viện lúc 11h15’trong tình trạng hôn mê, liệt 1/2 người trái. Theo lời kể của gia đình, khoảng 9h30’ là thời điểm cuối cùng bệnh nhân hoàn toàn bình thường. Đến 9h50’ gia đình phát hiện bệnh nhân lơ mơ, gọi hỏi không đáp ứng và liệt nửa người bên trái. Gia đình gọi cấp cứu 115 đưa vào viện. Bệnh nhân đến viện lúc 11h15’.
Tình trạng bệnh nhân khi nhập viện: hôn mê Gs 12 điểm, liệt 1/2 người T, cơ lực 1/5. NIHSS 24 điểm, HA 140/80mmHg, M: 60l/p, SpO2 96%.
Bệnh nhân được chẩn đoán: Đột quỵ não giờ 1g45ph. Bệnh nhân nhanh chóng được làm các xét nghiệm cơ bản, chụp CT sọ não không tiêm thuốc cản quang và cho kết quả chưa thấy tổn thương trên CT sọ não. Sau 50 phút, khi đã có đầy đủ các xét nghiệm, bác sĩ cấp cứu nhận định bệnh nhân đạt đủ điều kiện dùng thuốc tiêu sợi huyết và chỉ định sử dụng phương pháp này.
Ngay lập tức, 12h05’, bệnh nhân được các bác sỹ Khoa Cấp cứu đột quỵ- Bệnh viện Lão khoa TW tiến hành điều trị tiêu sợi huyết [sau 2g30 phút khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên và sau 50 phút nhập viện]. Sau dùng thuốc 1 giờ, bệnh nhân ý thức cải thiện, Gs14đ, NIHSS 18đ, mạch, huyết áp ổn định. Sau 24 giờ điều trị: bệnh nhân tỉnh Gs15đ, NIHSS 15đ, liệt ½ người T với cơ lực 2/5. Kết quả chụp MRI sọ não: hình ảnh nhồi máu não nhân bèo bên phải, xung mạch chỉ ra là tắc M1 động mạch não giữa bên phải, hẹp mạch cảnh ngoài sọ 2 bên, không có chuyển dạng chảy máu.
Ngày thứ 3 của bệnh, bệnh nhân tỉnh táo, các dấu hiệu sinh tổn ổn định, Gs15đ điểm, NIHSS 12đ, cơ lực tay T 3/5, chân T 2/5. Bệnh nhân được tập phục hồi chức năng theo chỉ định của bác sĩ phục hồi chức năng.
Hiện nay, sau hơn 1 tháng điều trị, bệnh nhân tỉnh táo, NIHSS 8đ, mRS 1đ, cơ lực hồi phục tốt, bệnh nhân đã có thể đi lại được, không cần trợ giúp, cơ lực tay T 4/5, chân T 4/5, các dấu hiệu sinh tồn ổn định, tự ăn uống qua miệng, điều trị ngoại trú và tập PHCN tại nhà.
Đột quỵ não là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ 3 sau bệnh lý tim mạch và ung thư, là một trong những nguyên nhân phổ biến gây tàn phế cho người bệnh. Đột quỵ não được chia thành hai thể, nhồi máu não [80-85%] và xuất huyết não [chiếm khoảng 15-20%]. Việc người bệnh được điều trị nhồi máu não kịp thời sẽ giúp giảm thiểu gánh nặng cho chính người bệnh, gia đình người bệnh và toàn xã hội.
Khuyến cáo, khi có các dấu hiệu nghi ngờ đột quỵ não, gia đình cần nhanh chóng đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.
Dấu hiệu nhận biết đột quỵ não “FAST”
Thuốc làm tiêu sợi huyết thường được dùng trong tai biến mạch máu não [nhũn não] và trong nhồi máu cơ tim cấp. Hiện nay, trên thị trường có rất nhiều loại thuốc làm tiêu sợi huyết, cả thuốc Tây y lẫn Đông y.
Thuốc tiêu sợi huyết không chọn lọc Hình ảnh sợi fibrinogen trong lòng mạch máu.
Streptokinase: Tìm ra năm 1933, là một co-enzyme chiết được từ nuôi cấy các chủng streptococcus haemolyticus nhóm C.
Lọ thuốc tiêm 250.000, 750.000 và 1.500.000 đơn vị quốc tế. Enzyme này phối hợp với plasminogen để tạo thành một phức hợp hoạt hóa plasminogen. Phức hợp có tác dụng phân hủy protein ở cục máu và cả fibrinogen đang lưu thông ở máu [tiêu huyết khối].
Liều dùng: 1,5 triệu đơn vị truyền tĩnh mạch trong 60 phút.
Chống chỉ định: Dị ứng hoặc không dung nạp với thuốc. Đang xuất huyết. Có tiền sử nhồi máu não trong vòng 6 tháng trở lại hoặc xuất huyết tiêu hóa trong 1 tháng trước đó. Bệnh chảy máu, rối loạn đông máu bẩm sinh. U não, phụ nữ có thai trong 5 tháng đầu, mới sảy thai hoặc vừa đẻ xong.
Urokinase: Là một plasminogen tìm ra năm 1947, từ nước tiểu và tế bào thận người. Là một enzyme có sẵn trong cơ thể người, có tác dụng mạnh phân hủy fibrin [do phản ứng với plasminogen để chuyển thành plasmin. Có ưu điểm hơn so với streptokinase là dùng được cho bệnh nhân mẫn cảm với thuốc và không có khả năng kháng nguyên nên thuốc có thể dùng được nhiều lần. Đóng gói dạng: lọ thuốc bột tương ứng 75.000 đơn vị CTA kèm 1 ống 5ml dung môi. Liều dùng: Thường tiêm truyền tĩnh mạch dưới 100.000 đơn vị CTA/ giờ. Thường dùng 4 lọ/24 giờ. Trước khi dùng cần làm xét nghiệm sinh hóa về quá trình đông máu. Chống chỉ định: Các tổn thương xuất huyết mới, các chứng chảy máu đang tiến triển, phụ nữ có thai [tuy chưa xác định được độc tính của thuốc với bào thai].
Thuốc tiêu sợi huyết chọn lọc
Alteplase [biệt dược: actilyse, activase].
Đây là chất hoạt hóa plasminogen của mô [tissue plasminogen activator tPA], thuốc này ra đời vào đầu thập niên 1980, chiết xuất từ sự tái kết hợp DNA tế bào melanin người và tế bào buồng trứng chuột đồng Trung Hoa. Nó có tác dụng chuyển plasminogen không có hoạt tính thành plasmin. Plasmin sẽ giáng hóa fibrinogen và làm tiêu sợi huyết [fibrin]. Có ưu điểm hiệu quả và ít gây biến chứng xuất huyết hơn streptokinase và urokinase. Chỉ tiêm truyền tĩnh mạch; dùng càng sớm, hiệu quả càng cao [tốt nhất trước 3 giờ sau tai biến]. Qua sử dụng alteplase ở Mỹ và EU, có nhận xét: Cứ 1.000 người bệnh dùng thuốc này sẽ có 32 người tránh được tử vong và 130 người phục hồi tốt.
Chống chỉ định: xuất huyết nội tiến triển, tiền sử tai biến tim mạch, mới phẫu thuật hoặc chấn thương sọ não, cột sống, tạng chảy máu, cơn tăng huyết áp nặng, huyết áp tâm trương trên 110mmHg.
Chú ý: Sau 24 giờ, dùng alteplase:
- Không được dùng các thuốc kháng đông hay chống kết tập tiểu cầu.
- Không được chọc động mạch, tĩnh mạch trung tâm, đặt ống thông mũi dạ dày hoặc ống thông bàng quang.
Reteplase [biệt dược ecokinase, rapilysin...].
Liều dùng: 10 đơn vị tiêm mạch trong 2 phút x 2 lần cách nhau 30 phút.
Tenecteplase
Tiêm mạch, một liều duy nhất trong 5 giây, tùy theo cân nặng.
Đông dược
Hoa đà tái tạo hoàn: Bài thuốc y học cổ truyền của Trung Quốc, có cách đây hơn 200 năm do danh y Nhiễm Tiểu Phong đề xuất. Năm 1985, Ủy ban khoa học kỹ thuật nhà nước Trung Quốc, từng bước nghiên cứu và xếp thuốc này vào phương thuốc bảo mật cần đột phá của đề tài “Lục Ngũ” cấp Nhà nước và tiếp tục đầu tư tiến hành nghiên cứu lâm sàng giai đoạn II. Thành phần gồm có: xuyên khung, hồng hoa, đương quy, bạch thược, tần giao, ngô thù du, ngũ vị tử, nhân sâm... Tác dụng: ức chế sự ngưng tập tiểu cầu và sự hình thành huyết khối, nhanh chóng làm tiêu các ổ máu tụ, cải thiện tốc độ lưu thông máu ở não của bệnh nhân tai biến mạch máu não. Dùng điều trị và dự phòng tai biến mạch máu não, chữa trị các di chứng của bệnh này. Phụ nữ có thai không nên dùng. Uống thuốc nếu thấy khô nóng trong người có thể dùng thêm mật ong, hoa cúc trắng hoặc giảm liều, cần thiết ngừng thuốc 1-2 ngày.
An cung ngưu hoàng hoàn: Thuốc chưa được phép lưu hành hợp pháp ở Việt Nam, đang trong phạm vi một số bệnh viện dùng thử nghiệm. Được giới thiệu là bài thuốc có từ đời nhà Thanh [Trung Quốc] lưu truyền lại. Thành phần có: ngưu hoàng, xạ hương, hoàn liên, trân châu mẫu, tê giác... Nghe tin đồn, thuốc này đã dùng rất hiệu nghiệm cho một cán bộ cao cấp nên một số người có tuổi ở ta, tìm mua dự trữ. Thường dùng 1-3 viên. Thuốc hữu hiệu nếu dùng càng sớm càng tốt sau khi xảy ra tai biến [chậm nhất trong vòng 48 giờ]. Cấm dùng cho phụ nữ có thai.
Ngoài ra còn có thực phẩm chức năng natlospes, lumbrotin.
Hiện nay [12/2007], FDA [Mỹ] đã công nhận hiệu quả và an toàn của thiết bị Pemumbra dùng để phá và hút cục máu đông. Ưu điểm của phương pháp này cho phép điều trị cho bệnh nhân nhũn não đến muộn trong 8 giờ đầu [mở rộng khoảng thời gian điều trị với phương pháp dùng thuốc tiêu huyết khối].
Một số lưu ý:
Sau khi tai biến xảy ra, dùng thuốc càng sớm càng hiệu quả. Có thể dùng ngay trên xe cấp cứu khi đưa bệnh nhân tới bệnh viện.
Chú ý các chống chỉ định trước khi dùng và cả sau khi dùng, cung như tương tác các loại thuốc này với một số thuốc khác.
Cần giải thích cho bệnh nhân hoặc người nhà bệnh nhân lợi ích và nguy cơ của thuốc đẻ có sự đồng ý chấp nhận dùng.
Có sẵn phương tiện hồi sức cấp cứu khi sử dụng thuốc.
DS. Phạm Tiếp