Đây là Là thời kì cải tạo cách mạng xã hội tư bản chủ nghĩa thành xã hội xã hội chủ nghĩa, bắt đầu từ khi giai cấp công nhân giành được chính quyền và kết thúc khi xây dựng xong các cơ sở của chủ nghĩa xã hội. Đặc trưng kinh tế của thời kì quá độ lên CNXH là cơ cấu kinh tế nhiều thành phần. Nhiệm vụ cơ bản của nhà nước trong thời kì quá độ, một mặt là phát huy đầy đủ quyền dân chủ của nhân dân lao động, chuyên chính với mọi hoạt động chống chủ nghĩa xã hội, mặt khác từng bước cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới.
II. ĐẶC ĐIỂM QUÁ ĐỘ LÊN CNXH Ở VIỆT NAM: BỎ QUA CHẾ ĐỘ CỦA TƯ BẢN CHỦ NGHĨA
- Việt Nam tiến lên CNXH có những đặc trưng cơ bản: + Xuất phát từ xã hội thuộc địa, nửa phong kiến, lực lượng sản xuất thấp, chịu những hậu quả nặng nề do các cuộc chiến tranh kéo dài cả thập kỉ.Kẻ thù thường xuyên tìm cách phá hoại chế độ XHCN và nền độc lập dân tộc ta. + Cách mạng khoa học và công nghệ diễn ra mạnh mẽ. Nền sản xuất vật chất và đời sống xã hội quốc tế hoá sâu sắc → Tạo thời cơ phát triển các nước, đặt ra những thách thức gay gắt. + Dù chế độ CNXH ở Liên Xô và Đông u sụp đổ, thời đại ngày nay vẫn là thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên CNXH. Các nước cùng nhau tồn tại, đấu tranh, cạnh tranh gay gắt vì lợi ích quốc gia. Cuộc đấu tranh của các nước tuy khó khăn nhưng song theo quy luật tiến hoá lịch sử, loài người sẽ tiến tới CNXH. - Quá độ lên CNXH phản ánh quy luật phát triển khách quan của cách mạng Việt Nam. Cương lĩnh 1930 chỉ rõ: sau khi hoàn thành cách mạng, dân chủ nhân dân tiến lên CNXH → Sự lựa chọn dứt khoát của Đảng, đáp ứng nguyện vọng dân tộc. - Quá độ lên CNXH bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, Đại hội IX của Đảng xác định: Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên CNXH bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, bỏ qua xác lập vị trí thống trị, tiếp thu thành tựu nhân loại đạt được, phát triển lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại. → Đây là tư tưởng mới phản ánh nhận thức, tư duy của Đảng về con đường đi lên CNXH bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa.
Tư tưởng này cần được hiểu:
Thứ nhất: là con đường cách mạng tất yếu khách quan, xây dựng đất nước trong thời kì quá độ lên CNXH của nước ta. - Toàn thế giới đã bước vào thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội. Thực tiễn đã khẳng định chủ nghĩa tư bản là chế độ xã hội đã lỗi thời về mặt lịch sử, sớm hay muộn cũng phải được thay bằng hình thái kinh tế – xã hội cộng sản chủ nghĩa mà giai đoạn đầu là giai đoạn xã hội xã hội chủ nghĩa. Hiện nay với những cố gắng để thích nghi với tình hình mới, chủ nghĩa tư bản thế giới dù vẫn đang có những thành tựu phát triển nhưng vẫn không vượt ra khỏi những mâu thuẫn cơ bản của nó, những mâu thuẫn này không dịu đi mà ngày càng phát triển gay gắt và sâu sắc. - Chỉ có đi lên chủ nghĩa xã hội thì đất nước mới thực sự độc lập; mới xóa bỏ được áp bức, bóc lột; có cuộc sống ấm no, tự do và hạnh phúc; mọi người mới có điều kiện phát triển toàn diện. Quá trình cải biến xã hội cũ, xây dựng xã hội mới – xã hội xã hội chủ nghĩa không phải là quá trình cải lương, duy ý chí, mà là quá trình cách mạng sôi động trải qua nhiều giai đoạn phát triển khách quan, hợp với quy luật của lịch sử. - Cách mạng Việt Nam phát triển theo con đường độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Tính tất yếu lịch sử ấy xuất hiện từ những năm 20 của thế kỷ XX. Nhờ đi con đường ấy, nhân dân ta đã làm Cách mạng Tháng Tám thành công, đã tiến hành thắng lợi hai cuộc kháng chiến hoàn thành sự nghiệp giải phóng dân tộc. Sự lựa chọn con đường độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội của nhân dân ta là sự lựa chọn của chính lịch sử dân tộc lại vừa phù hợp với xu thế của thời đại. Điều đó cũng đã thể hiện sự quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ở nước ta là một tất yếu lịch sử. Đặc biệt những năm đổi mới do Đảng ta lãnh đạo đã chứng minh điều đó là đúng đắn.
Thứ hai: Bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa. Còn nhiều hình thức sở hữu, thành phần kinh tế song sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa và thành phần kinh tế tư bản chủ nghĩa không chiếm vai trò chủ đạo. Còn nhiều hình thức phân phối, ngoài phân phối, vẫn còn quan hệ bóc lột và bị bóc lột, song quan hệ bóc lột tư bản chủ nghĩa không giữ vai trò thống trị.
- Bỏ qua việc xác lập vị trí chi phối của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa trong nền sản xuất xã hội đang vận động đi lên chủ nghĩa xã hội, cũng có nghĩa ở đó còn tồn tại ở mức độ nhất định các quan hệ sản xuất tư bản và tiền tư bản, chúng vận động và tác động đến sự phát triển của nền kinh tế - xã hội đang định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội. Chính vì vậy, trong thực tiễn cần có những chính sách để các quan hệ này vận động, đóng góp vào sự tăng trưởng chung, đồng thời hạn chế tác động tiêu cực của chúng.
- Trên phạm vi quốc gia, chúng ta bỏ qua việc xác lập vị trí chi phối của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, song trong phạm vi cụ thể như doanh nghiệp, hay các đặc khu kinh tế, quan hệ kinh tế tư bản chủ nghĩa, cách thức quản lý theo kiểu tư bản chủ nghĩa vẫn tồn tại, vận hành theo các quy luật kinh tế của chủ nghĩa tư bản. Sự vận hành và chi phối của quan hê ̣ sản xuất này vẫn diễn ra trong quá ̣ trình sản xuất, song với không gian và thời gian nhất định. Tuy nhiên, phạm vi không gian và thời gian này được quy định bởi các luật và quy định của Nhà nước ̣ xã hội chủ nghĩa. ̣ - Việc bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa đi lên CNXH không chỉ là bỏ qua xác lập vị trí chi phối của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, mà còn là bỏ qua việc tước đoạt ruộng đất của nông dân, cũng như việc tước đoạt tư liệu sản xuất của người lao động, đẩy những người lao động trở thành người làm thuê. Sau khi giành được chính quyền, giai cấp công nhân và những người lao động trở thành những người chủ của xã hội mới, thực hiện xã hội hóa tư liệu sản xuất, từng bước xây dựng và đưa quan hệ sản xuất mới ngày càng chiếm vị trí chi phối trong nền sản xuất xã hội. Do vây, bỏ qua chế ̣ đô tư bản chủ nghĩa cũng còn là ̣ việc bỏ qua tạo dựng giai cấp ̣ thực hiện sự thống ̣ trị, bóc lột giai cấp công nhân và những người lao động trong chủ nghĩa tư bản. ̣ Song, trong thời kỳ quá độ cùng với xây dựng giai cấp công nhân là việc hình ̣ thành tầng lớp doanh nhân, cùng với những người lao động cùng làm chủ xã hội, ̣ cùng xây dựng xã hội mới.
Thứ ba: Quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa đòi hỏi phải tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt được dưới chủ nghĩa tư bản, đặc biệt là những thành tựu về khoa học và công nghệ, thành tựu về quản lý phát triển xã hội, đặc biệt là xây dựng nền kinh tế hiện đại, phát triển nhanh lực lượng sản xuất.
Thứ tư: Quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là tạo ra sự biến đổi về chất của xã hội trên tất cả các linh vực, là sự nghiệp rất khó khăn, phức tạp, lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ đòi hỏi phải có quyết tâm chính trị cao và khát vọng lớn của toàn Đảng, toàn dân.