Theo truyền thuyết, Hùng Vương là con của cha Lạc Long Quân - giống Rồng và mẹ Âu Cơ - giống Tiên, đã có công dựng lên nhà nước Văn Lang cổ đại, thuộc vùng đất Phú Thọ ngày nay. Đối với cộng đồng các làng xung quanh đền Hùng, Hùng Vương còn là thần tổ gắn với nghề nông, dạy dân cày ruộng, cấy lúa, ban linh khí cho đất đai, nhà cửa, cây trồng, vật nuôi sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu.
Với niềm tin thành kính này, từ hàng nghìn năm qua, hết thế hệ này qua thế hệ khác, người Việt ở vùng đất Tổ Phú Thọ, nơi có Đền Hùng linh thiêng và nhân dân trên khắp mọi miền của đất nước, cùng đông đảo người Việt Nam ở nước ngoài, đã sáng tạo, thực hành, vun đắp và lưu truyền tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương để thể hiện sự biết ơn với vị thủy tổ, mong Ngài phù hộ cho quốc thái dân an, vật thịnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu.
Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia [đợt 1] và UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Biểu hiện tiêu biểu nhất cho Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là lễ Giỗ Tổ Hùng Vương vào ngày 10 tháng 3 Âm lịch hằng năm tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng [quần thể di tích gồm Đền thượng, Đền Trung, Đền Hạ, Đền Mẫu Âu Cơ, Lăng mộ …] trên núi Nghĩa Lĩnh, thành phố Việt Trì, Phú Thọ. Việc thực hành tín ngưỡng này có ý nghĩa giáo dục sâu sắc đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, là điểm tựa tinh thần tạo sức mạnh đoàn kết các dân tộc Việt Nam.
Ngoài di tích lịch sử đền Hùng ở Phú Thọ, còn rất nhiều địa điểm khác ở các tỉnh, thành phố để mọi người có thể đến dâng hương.
1. Công viên Lịch sử Văn hóa Dân tộc [Quận 9 - TP. HCM]
| Đền tưởng niệm các vua Hùng ở công viên lịch sử - văn hóa dân tộc. |
Công viên Lịch sử - văn hóa dân tộc tọa lạc tại phường Long Bình, quận 9, TP.HCM và một phần thuộc thị xã Dĩ An, tỉnh Bình Dương có đền thờ các Vua Hùng với kiến trúc hoành tráng, độc đáo, đẹp mắt. Đây cũng là nơi diễn ra các nghi lễ của TP.HCM vào ngày giỗ Quốc Tổ hàng năm.
Ngôi đền rộng hàng ngàn mét vuông được xây dựng trên một quả đồi, bao gồm đền tưởng niệm các vua Hùng hoành tráng, với biểu tượng “Chim Lạc vươn cánh bay về phương Bắc” thấm đậm bản sắc văn hóa dân tộc.
Chính giữa lầu 1 là mái đình được xây dựng uy nghi, bên trong là phiên bản trống đồng Hoàng Hạ [có niên đại từ 2.000 đến 2.500 năm]. Bàn thờ Quốc tổ Hùng Vương được đặt chính giữa, bên cạnh đó là bàn thờ các đời Vua Hùng, lạc dân, lạc tướng…
2. Đền thờ Vua Hùng ở công viên Tao Đàn [Quận 1 - TP.HCM]
Đền thờ Vua Hùng ở công viên Tao Đàn [55C Nguyễn Thị Minh Khai, P.Bến Thành, Quận 1, TP.HCM] hay có tên đầy đủ là Đền tưởng niệm các vua Hùng được xây dựng vào năm 1992 và được trùng tu vào cuối năm 2011.
| Đền thờ Vua Hùng ở công viên Tao Đàn |
Ngôi đền được xây dựng theo kiến trúc truyền thống kết hợp với một số yếu tố hiện đại, nằm trong một khoảng không gian tràn ngập bóng mát cây xanh.
Chính điện của đền gồm có 3 gian: gian giữa là nơi thờ Quốc Tổ Hùng Vương, gian bên trái thờ Mẫu Âu Cơ, gian bên phải thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong sân đền có một phiên bản cột đá Thề dựa trên nguyên mẫu ở đền Hùng Phú Thọ.
3. Đền thờ Vua Hùng trong Thảo Cầm Viên [Quận 1 - TP.HCM]
Đền thờ Hùng Vương ở trong Thảo Cầm Viên là một trong những ngôi đền có lịch sử lâu đời nhất tại Sài Gòn. Ngôi đền được xây dựng vào khoảng năm 1930 - 1932, với kiến trúc và lối hoa văn trang trí tinh xảo trên nền kiến trúc đẹp truyền thống của phương Đông.
| Đền thờ Vua Hùng trong Thảo Cầm Viên |
Đền thờ Hùng Vương trong khuôn viên Thảo Cầm Viên [quận 1] do Pháp xây dựng vào năm 1926 để tưởng niệm những người Việt đi lính cho Pháp chết trong chiến tranh thế giới thứ nhất. Lúc đầu, đền có tên là Kỷ Niệm [Temple de Souvenir].
Sau năm 1954, Pháp rút khỏi Việt Nam, đền được chuyển sang thành đền thờ Quốc Tổ Hùng Vương. Trong đó, ngoài việc thờ vua Hùng, còn thờ một số nhân vật lịch sử khác như Trần Hưng Ðạo, Tả quân Lê Văn Duyệt.
Mỗi tuần, đền mở cửa cho khách đến thăm từ ngày thứ 3 đến ngày chủ nhật. Ðặc biệt, vào ngày giỗ tổ Hùng Vương mùng 10 tháng 3 âm lịch, nơi đây đều có tổ chức lễ giỗ trọng thể, để ghi nhớ công ơn dựng nước Việt của các vua Hùng. Lễ gồm 2 phần: lễ dâng hương và lễ hội.
4. Tổ đình Quốc Tổ Lạc Hồng [Quận Gò Vấp - TP.HCM]
| Gian thờ Bà Âu Cơ ở tầng trệt của tổ đình Lạc Hồng |
Tổ đình Quốc Tổ Lạc Hồng có địa chỉ ở số 94, đường Nguyễn Thái Sơn, phường 3, quận Gò Vấp với diện tích khoảng 200 m2. Nơi đây chủ yếu thờ Lạc Long Quân, Âu Cơ và Hùng Vương.
Hiện nay, Tổ đình Quốc Tổ Lạc Hồng có ba ngày lễ chính trong năm: Lễ giỗ Tổ Hùng Vương vào ngày 10/3 âm lịch, lễ giỗ Lạc Long Quân vào ngày 1/1 âm lịch và ngày giỗ Mẫu Âu Cơ vào ngày 5/5 âm lịch.
5. Đền Hùng [Ngô Quyền, thành phố Đà Lạt, Lâm Đồng]
| Lễ giỗ tổ ở Đền Hùng, Lâm Đồng |
Đền Hùng nằm ở số 93 Ngô Quyền thờ 18 Đức Hùng Vương chi linh vị, Đức Quốc Tổ Khảo Kinh Dương Vương chi linh vị, Đức Quốc Tổ Tỷ Lang Thượng Ngàn chi linh vị và một số các anh hùng, liệt sĩ dân tộc.
Đền tổ chức lễ hội vào 10/3 và 23/10 âm lịch.
6. Đền thờ Vua Hùng [Bà Rịa - Vũng Tàu]
| Người dân đến dự lễ Giỗ Tổ Hùng Vương ở Bà Rịa - Vũng Tàu |
Đền Hùng tọa lạc dưới chân núi Lớn, số 25/5 đường Bạch Đằng, phường 5, thành phố Vũng Tàu. Trước cửa tòa có ghi 4 chữ: Thập Bát Thánh Vương [nơi thờ 18 đời vua Hùng]. Tiếp đến là tòa chánh điện, bàn thờ ở gian giữa thờ Quốc Tổ Hùng Vương.
Hàng năm vào ngày mồng 10 tháng 3 âm lịch nhân dân thành phố Vũng Tàu về đây dự lễ hội dâng hương, tưởng nhớ các vua Hùng tại đền thờ Quốc Tổ.
7. Đền thờ Vua Hùng [Đồng Nai]
| Nghi thức đọc chúc văn trong lễ giỗ Quốc tổ Hùng Vương tại đền thờ Hùng Vương, thành phố Biên Hòa |
Đền thờ vua Hùng được lập ở các huyện Long Thành, Xuân Lộc, Định Quán và thành phố Biên Hòa.
Gian chính điện đặt bàn thờ Bác Hồ, 2 gian hai bên đặt bàn thờ ghi công đức các vị Trưởng lão có công đóng góp lớn cho hội đền; phần hậu cung là nơi dành riêng đặt tượng thờ vua Hùng Vương thứ 18 [Hùng Duệ Vương].
Ngoài dịp 10/3 âm lịch, hàng năm đến ngày 19/5 tại Đền Hùng Vương còn tổ chức lễ mừng ngày sinh nhật Bác Hồ.
8. Bảo Lộc Linh Từ [TP. Đà Lạt, Lâm Đồng]
| Lễ dâng hương ngày giỗ tổ Hùng Vương |
Tọa lạc tại số 40 đường An Dương Vương, khu phố 4, ấp Mỹ Lộc, phường 2, TP. Đà Lạt, đền có 2 tòa nhà và 6 gian, phía trên chính giữa là khung hình lớn Quốc Tổ Hùng Vương.
Ngoài ra, nơi đây còn thờ các vị tướng của Trần Hưng Đạo như Yết Kiêu, Phạm Ngũ Lão… Hàng năm đền có 2 lễ chính, giỗ tổ Hùng Vương vào ngày 10/3 và giỗ Trần Hưng Đạo vào ngày 10/8 âm lịch.
Rất nhiều đền thờ Hùng Vương được xây dựng ở các tỉnh thành trên cả nước đã khẳng định tinh thần dân tộc, ý thức cội nguồn của đồng bào Nam Bắc. Chỉ cần là người Việt Nam thì trong tâm khảm họ đều có quyền tự hào là con cháu muôn đời của vua Hùng.
Xem thêm >>>
Phú Thọ sẵn sàng cho Giỗ Tổ Hùng Vương và Lễ hội Đền Hùng năm 2018
Lịch nghỉ lễ Giỗ tổ Hùng Vương, 30/4 và 1/5
Sợi dây tâm linh kết nối quá khứ và hiện tại
Tỉnh Phú Thọ được biết đến là nơi cư trú của người nguyên thủy, người Việt cổ, thuộc vùng đồi núi trung du của miền Bắc Việt Nam, cũng là cái nôi của văn minh lúa nước, văn hóa dân tộc Việt. Do vị thế địa văn hóa mà trong quá trình hình thành và phát triển từ xưa tới nay, Phú Thọ luôn được coi là vùng đất thiêng, nơi các Vua Hùng dựng Nhà nước Văn Lang-nhà nước đầu tiên của Việt Nam, kinh đô đóng tại Phong Châu.
Quá trình hình thành và phát triển của vùng Đất Tổ có những tác động tới sự hình thành tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, mà nguồn cội là tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, thể hiện từ cội rễ là đạo lý "uống nước nhớ nguồn", hiếu kính ông bà, cha mẹ, tổ tiên, giống nòi.
Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là hình thức thể hiện niềm tin của người dân vào sự hiện diện của các Vua Hùng; là tín ngưỡng cơ bản, phổ biến, đáp ứng nhu cầu tâm linh của người Việt Nam trong nước và Việt kiều ở nước ngoài. Trong đời sống đương đại hiện nay, mạch nguồn tín ngưỡng của người dân Việt Nam ấy vẫn luôn là “sống về mồ mả, không ai sống về cả bát cơm”. Câu thành ngữ dân gian mang đầy tính hình tượng, tính biểu cảm cao nhằm giáo dục cũng như đề cao vấn đề phúc đức tổ tiên [cách nói khác là nhờ phúc ấm tổ tiên] là rất quan trọng.
Quá trình hình thành và phát triển của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là quá trình diễn tiến từ thấp đến cao và liên tục được bồi đắp qua nhiều thế hệ. Các Vua Hùng được suy tôn chính là tổ tiên chung của cả dân tộc Việt Nam. Chính vì vậy, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã trở thành loại hình tín ngưỡng văn hóa tôn giáo đặc sắc trong đời sống văn hóa tinh thần/tâm linh của các thế hệ người dân Việt Nam; là điểm tựa tinh thần tạo nên sức mạnh dân tộc Việt. Đây cũng là biểu tượng khơi nguồn và tạo sức mạnh đại đoàn kết toàn dân, là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam trong suốt những chặng đường lịch sử của mình. Các nhà khoa học về cơ bản đều nhất trí khi cho rằng tín ngưỡng thờ cúng Vua Hùng có sức sống lâu bền, sự lan tỏa rộng khắp trong cộng đồng người Việt trong nước và ở nước ngoài.
Thực hành tế lễ Giỗ Quốc Tổ Lạc Long Quân tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng [Phú Thọ], năm 2019. Ảnh: Thanh Chương
Từ phía người dân, việc hành hương về Đền Hùng chính là niềm mong mỏi, khát khao của nhiều thế hệ người Việt Nam. Đây được cho là cuộc hành hương trở về cội nguồn lịch sử. Từ huyền thoại “bọc trăm trứng”, mọi người dân Việt Nam đều nhận nhau là anh em, có chung cội nguồn, chung dòng máu Lạc Hồng và có chung Quốc Tổ là các Vua Hùng.
Trên phương diện đối với mỗi cá nhân, ý thức tự hào về cội nguồn dân tộc được hình thành từ trong gia đình, củng cố trong làng xã và được phát triển trong toàn quốc theo quan hệ huyết thống: Dòng máu Lạc Hồng, con cháu Lạc Hồng...
Trên phương diện cộng đồng, xã hội: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được hiểu như là một ký ức tập thể, kỷ niệm của nhân dân về quá khứ dân tộc, mang tính gắn kết cộng đồng cao. Nói cách khác, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của người Việt Nam là sợi dây kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.
Giá trị đặc trưng của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đó là giá trị giáo dục đạo đức truyền thống. Trong tâm thức người Việt Nam, Vua Hùng được coi là biểu tượng, vị Tổ dựng nước của dân tộc Việt. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh, mang giá trị tinh thần sâu đậm về tình cảm và lòng tự tôn, tự hào dân tộc. Cùng với các loại hình tín ngưỡng, tôn giáo khác, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có nhiều hình thức biểu hiện phong phú, đa dạng, không chỉ tôn thờ các Vua Hùng, trong thần điện chúng ta còn bắt gặp sự phối thờ các nhân vật như: Công chúa Tiên Dung, công chúa Ngọc Hoa, Tản Viên Sơn Thánh...
Giáo dục ý thức về tổ tiên, về lòng tự hào dân tộc cũng chính là những tiền đề, cơ sở hình thành lòng nhân ái, đạo đức cộng đồng, nhắc nhở mỗi cá nhân hành động theo các chuẩn mực xã hội và củng cố niềm tin vào sự chứng giám, phù hộ, che chở của các đấng thần linh là tổ tiên, anh hùng dân tộc. Thông qua đó khơi dậy lòng tự tôn, tự hào dân tộc, nêu cao ý nghĩa của lòng yêu nước thương nòi, biết ơn công lao gây dựng đất nước, được nhân dân ghi nhận và tôn thờ. Ở phương diện xã hội, đó còn là sợi dây tinh thần kết nối cộng đồng, biểu tượng của đoàn kết dân tộc.
Ngày lễ trọng thiêng liêng của dân tộc Việt Nam
Trong suốt tiến trình lịch sử phát triển, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, mà tiêu biểu là tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã có sự biến đổi nhất định để thích nghi với văn hóa dân tộc ở mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể, thậm chí đã được các hệ tư tưởng của các tín ngưỡng, tôn giáo khác bổ sung, hoàn chỉnh để trở thành tín ngưỡng mang tầm quốc gia, có những đóng góp giá trị tích cực và trở thành Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Thực hành nghi thức dâng hương trong ngày Giỗ Tổ Hùng Vương năm 2019 tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng, Phú Thọ. Ảnh: Thanh Chương
Lễ hội Đền Hùng được xem là lễ hội đặc biệt quan trọng của dân tộc Việt Nam: “Dù ai đi ngược về xuôi/ Nhớ ngày giỗ Tổ mồng 10 tháng 3”.
Qua các cứ liệu nghiên cứu trước đây cho thấy, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương khởi nguồn là lớp tín ngưỡng thờ thần tự nhiên, thần núi. Theo truyền thuyết, ngôi Đền Thượng trên núi Nghĩa Lĩnh là nơi các Vua Hùng vẫn lên để tiến hành các nghi lễ cúng tế trời đất, thờ lúa thần, cầu cho mưa thuận gió hòa, nhân dân ấm no, hạnh phúc. Đến cuối thế kỷ 19 và trước khi trùng tu Đền Thượng vào năm 1917, tín ngưỡng thờ cúng thần linh ở đây vẫn là sự đan xen giữa thờ thần núi, thần lúa và thờ các Vua Hùng.
Ngược dòng lịch sử, từ thời Hậu Lê không có quốc lễ, việc thờ cúng các Vua Hùng do người dân địa phương tự thực hiện. Từ thời Hồng Đức đời Vua Lê Thánh Tông, hội Đền Hùng được đưa vào cấp quốc gia, được “gia ban quốc tế”, việc tế lễ từ đó có quan đầu trấn thay mặt triều đình chủ trì. Đến thời Nguyễn, Vua Minh Mạng cho rước bài vị các Vua Hùng ở Đền Hùng vào Huế thờ tại miếu Lịch đại đế vương, một mặt vẫn cấp sắc ở Đền Hùng cho dân sở tại thờ phụng. Thời Khải Định năm thứ hai [1917] chính thức lấy ngày 10 tháng 3 âm lịch làm ngày lễ chính, có tổ chức tế lễ theo nghi thức trang trọng. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Nhà nước Việt Nam tuy còn non trẻ đã rất quan tâm tới Đền Hùng. Ngày 18/2/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký ban hành Sắc lệnh số 22/SL-CTN cho phép công chức nghỉ ngày 10 tháng 3 âm lịch hằng năm để tổ chức các hoạt động Giỗ Tổ Hùng Vương.
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã hai lần về thăm Đền Hùng vào ngày 19/9/1954 và 19/8/1962. Tại đây, ngày 19/9/1954, Người đã có câu huấn thị nổi tiếng cho cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn Quân Tiên Phong trước khi vào tiếp quản Thủ đô: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.
Đến năm 1995, ngày Giỗ Tổ Hùng Vương được Ban Bí thư quy định là một trong những ngày lễ lớn trong năm, giao cho ngành văn hóa phối hợp với các ngành chức năng tổ chức Lễ hội Đền Hùng trong thời gian 10 ngày [từ 1/3 đến 10/3 âm lịch]. Từ ngày 2/4/2007, Quốc hội đã phê chuẩn sửa đổi, bổ sung Điều 73 Bộ luật Lao động cho người lao động được nghỉ làm việc, hưởng nguyên lương ngày Giỗ Tổ Hùng Vương [10/3 âm lịch]. Kể từ đây, ngày 10/3 âm lịch hằng năm một lần nữa được Nhà nước chính thức công nhận trở thành ngày quốc lễ, mang đậm ý nghĩa bản sắc văn hóa dân tộc.
Sau khi Việt Nam đệ trình hồ sơ lên tổ chức Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc [UNESCO], tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được các chuyên gia của tổ chức này đánh giá đã đáp ứng được tiêu chí quan trọng nhất trong 5 tiêu chí, đó là: Di sản có giá trị nổi bật mang tính toàn cầu, khích lệ ý thức chung của mọi dân tộc trong việc thúc đẩy giá trị đó. Ngày 6/12/2012, UNESCO chính thức công nhận tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Di sản này là một biểu tượng của tinh thần đại đoàn kết, truyền thống đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam.
Thông qua lễ Giỗ Tổ Hùng Vương tạo môi trường hội tụ bản sắc sáng tạo văn hóa, hội tụ các thành tố văn hóa, bồi đắp niềm tin cũng như thực hành nghi lễ thờ cúng Hùng Vương. Lễ Giỗ Tổ Hùng Vương hằng năm được tổ chức cũng là một cách thức nhằm tái tạo tinh thần từ truyền thống, chuyển tải những nét sinh hoạt văn hóa tâm linh đặc trưng của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và tạo nên sức cuốn hút mạnh mẽ. Sự lôi cuốn ấy không chỉ ở số lượng người tham gia trực tiếp tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng, Phú Thọ mà còn khích lệ cộng đồng người Việt tham gia lễ Giỗ Tổ Hùng Vương được tổ chức tại các tỉnh, thành phố khác trong nước và ở nhiều quốc gia trên thế giới có người Việt sinh sống.
Theo QĐND điện tử