Tại sao chân lí mang tính tương đối

Chân lý là khái niệm để chỉ những tri thức có nội dung phù hợp với thực tế khách quan; sự phù hợp đó đã được kiểm tra và chứng minh bởi thực tiễn. Nói cách khác chân lý là thực tại được nhận thức một cách đúng đắn. Tóm lại chân lý là một sự thật của loài người luôn luôn đúng và tồn tại mãi mãi theo thời gian. Tuy nhiên tri thức của con người ở một thời điểm chỉ tiệm cận chân lý chứ không phải là chân lý. Quá trình phát triển của tri thức là một quá trình tiến đến gần chân lý hơn. Sự tồn tại của chân lý và khả năng nhận thức của con người đạt đến chân lý là những vấn đề cơ bản của nhận thức luận.

Theo Platon và Aristoteles, những ý kiến được coi là "đúng" khi nào ý kiến đó khẳng định điều gì "có" thì thực sự "có", khẳng định "không có" thì thực sự là "không có". Còn ý kiến sẽ "sai" khi mà nêu ra "có" nhưng thực sự "không có" hoặc nêu "không có" trong khi thực sự là "có". Khi ý kiến "đúng" thì nó phải phù hợp với phương cách của sự vật, hiện tượng của giới tự nhiên hay thực tại. Lúc đó ý kiến "đúng" sẽ được coi là chân lý.

Thực chất, chân lý là sự nhận thức đúng đắn hiện thực khách quan của con người. Không có chân lý nằm ngoài nhận thức của con người. Không có con người thì cũng không có khái niệm chân lý. Chân lý tồn tại một cách độc lập với nhân loại là điều không thể lý giải hoặc chứng minh. Trong mọi trường hợp, nếu có một chân lý nào đó hoàn toàn không liên quan tới con người, thì đối với chúng ta nó tuyệt đối không tồn tại.[1] Nhận thức của con người không đứng yên mà sẽ thay đổi theo thời gian để ngày càng đến gần chân lý hơn. Có những khẳng định được con người xem là "chân lý hiển nhiên" vì mọi người có thể kiểm nghiệm một cách dễ dàng bằng trực quan như "toàn thể thì lớn hơn thành phần". "Chân lý hiển nhiên" khác với tiên đề. Tiên đề là giả thuyết cơ sở ban đầu được công nhận như chân lý, làm nền tảng cho quá trình suy luận logic mà tư duy dựa vào đó để đưa ra những kết luận mới. Tiên đề thường là những tri thức có thể nhận thức bằng trực quan và được thừa nhận rộng rãi. Có những môn khoa học được xây dựng dựa trên một hệ thống tiên đề có sẵn như toán học. Tiên đề cũng tồn tại ở nhiều môn khoa học thực chứng như vật lý học, hóa học, kinh tế học...

Tính "đúng" hay "sai" của những giả thuyết nào đó có thể được kiểm chứng bằng kinh nghiệm, thực nghiệm, thí nghiệm. Con người có thể sử dụng phép quy nạp để từ những quan sát riêng lẻ rút ra được tri thức. Tuy nhiên tri thức này chỉ chứa đựng những tính chất của đối tượng mà nhận thức đang tập trung chú ý. Đây được gọi là quá trình trừu tượng hóa vì nhận thức của con người chỉ giữ lại những đặc tính quan sát được mà nó cho là quan trọng, cơ bản nhất của đối tượng đồng thời bỏ qua những đặc tính mà nó cho là ít quan trọng hoặc không thể quan sát được. Nhận thức sẽ sử dụng những đặc tính này để thay thế cho bản thân đối tượng. Khi tri thức là một sự tổng quát hóa có tính hệ thống, nghĩa là sự tổng quát hoá được thực hiện bằng những phương pháp được thừa nhận, phù hợp với giả thuyết đang được kiểm chứng và đã được kiểm nghiệm thực tế thì tri thức đó thể hiện tính chất phổ quát cho đến khi con người tìm ra bằng chứng phủ nhận tri thức đó, tri thức sẽ được coi là "đúng", là "chân lý" ở thời điểm toàn bộ quá trình nhận thức này được thực hiện. Trong quá trình nhận thức, con người càng ít bị chi phối bởi những định kiến, cảm xúc, giá trị đạo đức, những niềm tin vô căn cứ thì quá trình nhận thức càng ít bị bóp méo do đó càng đúng đắn nên càng đến gần chân lý. Thế giới khách quan phức tạp hơn khả năng nhận thức của bất cứ cá nhân nào nên không một học thuyết nào có thể được xem là chân lý. Trong sự lĩnh hội chân lý luôn có một xung đột vô tận giữa trí tuệ con người vũ trụ và trí tuệ cá thể. Quá trình hòa giải vô tận được thực hiện trong khoa học, triết học, và trong đạo đức của chúng ta.[1] Càng có nhiều học thuyết thì tri thức của nhân loại càng tiếp cận gần hơn với chân lý. Rabindranath Tagore cho rằng "Chân lý tuyệt đối, cái không thể nhận thức một cách riêng biệt bởi trí tuệ cá nhân hay mô tả bằng ngôn ngữ, mà chỉ có thể nhận thức bởi sự tổng hòa tất cả mọi cá thể trong sự vô tận của chúng[1]". Thậm chí toàn bộ tri thức khoa học của con người cũng không thể được xem là chân lý với ý nghĩa nó phản ánh một cách chính xác, trung thực thế giới khách quan vì tri thức khoa học chỉ là những mô hình con người dựng lên để mô phỏng, giải thích thế giới khách quan bằng cách giản lược hóa thực tại.

Có những ý kiến vừa không đúng một cách hiển nhiên, vừa không kiểm chứng bằng quan sát sự kiện được. Khi đó cần tìm kiếm sự nhất trí của một nhóm người nào đó được chỉ định hoặc các nhà chuyên môn được cho là có tín nhiệm, có kiến thức, kinh nghiệm. Tuy nhiên quan điểm của số đông không thể được coi là chân lý dù cho số đông đó có là những chuyên gia. Chính vì thế quan niệm "chân lý là điều mà hầu hết mọi người cùng nghĩ như nhau" là một định nghĩa hoàn toàn không chuẩn xác, vì đôi khi đa số hay đám đông thì vẫn mắc sai lầm. Thậm chí có những điều mà mọi người cùng đồng ý vẫn có thể không phải là chân lý, mà mới chỉ tạo ra niềm tin của đám đông rằng đó là chân lý.

Chính vì con người có lý trí và mong muốn kiếm tìm chân lý, nên đã hình thành triết học và nhiều ngành khoa học khác, càng ngày càng phát triển để loài người phát hiện, tìm hiểu, nhận biết, chứng minh, tiến gần đến chân lý. Khi con người tìm kiếm chân lý, việc đạt đến chân lý mang tính ngẫu nhiên vì không có gì đảm bảo rằng kết quả mà người ta tìm ra chính là chân lý dù họ đã theo đúng những quy trình, phương pháp được thừa nhận.

Chân lý hình thức là sự phù hợp giữa tư tưởng với chính tư tưởng; hay nói cách khác là sự phù hợp giữa nhận thức với chính nhận thức, bất chấp mọi đối tượng và mọi khác biệt giữa đối tượng. Như vậy ta có chân lý hình thức khi tư tưởng của ta không mâu thuẫn và ta có sai lầm hình thức khi tư tưởng của ta mâu thuẫn. Muốn có chân lý hình thức, ta chỉ cần theo các quy tắc của logic hình thức.

Chân lý nội dung

Chân lý nội dung hay còn gọi chân lý thực tại là sự phù hợp giữa tư tưởng với sự vật, tức là với thực tại, với đối tượng. Trong khi chân lý hình thức thường là tính cách của kết luận. Thì chân lý nội dung, hay thực tại là tính cách của tiền đề cũng được, mà của kết luận cũng được, hoặc của mệnh đề tự nó đúng, không xét đến sự mạch lạc với bối cảnh trong đó có mệnh đề.

Chân lý khoa học là hệ thống tri thức được thừa nhận rộng rãi, được xem là khoa học. Chân lý khoa học được tạo ra dựa trên niềm tin điều gì xảy ra ở một không gian và thời gian này sẽ diễn ra ở một không gian và thời gian khác với những đối tượng cùng loại nghĩa là người ta tin rằng quy luật có tồn tại. Tri thức khoa học được tạo ra bằng các phương pháp tư duy như quy nạp, suy diễn và trừu tượng hóa. Chúng là những mô hình con người dựng lên để mô phỏng và giải thích thế giới khách quan chứ không phản ánh đầy đủ và chính xác thế giới khách quan. Khoa học tồn tại dựa trên nhận thức của con người về sự tất định. Tuy nhiên quy luật có thật sự tồn tại không hay chỉ là cách con người nhận thức thế giới là một vấn đề triết học vẫn còn đang được tranh luận. Không thể phân biệt được tri thức khoa học và tri thức không phải là khoa học. Người ta chỉ có thể sử dụng các phương pháp tư duy như quy nạp, diễn dịch để đưa ra một tri thức rồi kiểm chứng nó sau đó cho rằng nó là tri thức khoa học. Tri thức này sẽ được xem là "chân lý khoa học" cho đến khi có người tìm ra bằng chứng phủ định nó. Điều đó có nghĩa một tri thức khoa học luôn có thể bị phủ định nên không thể xem là chân lý. Người ta cố gắng đạt đến sự nhất quán trong hệ thống tri thức khoa học nghĩa là các tri thức tương thích với nhau về mặt logic hình thức.

Chân lý tuyệt đối

Chân lý có tính cách tương đối. Chân lý tuyệt đối là sự tổng hợp vô tận những chân lý tương đối. Không một tri thức cụ thể nào của con người có thể xem là chân lý tuyệt đối mà chỉ là một phần rất nhỏ của chân lý tuyệt đối.[2]

Chân lý thuần lý

Là chân lý ta biết được bằng lý trí, bằng trí tuệ nhờ suy diễn logic. Chân lý hay Sai lầm chỉ có khi con người xác nhận điều gì, tức là họ phán đoán. Nếu không phán đoán thì con người không có sai lầm mà cũng không có được chân lý. Chân lý thuần lý được rút ra từ giả định thế giới khách quan tuân theo những quy tắc logic hình thức, những định lý toán học mà con người đã biết. Tuy nhiên một tri thức được rút ra từ quá trình suy lý có thật sự là chân lý không còn cần được kiểm chứng. Chỉ khi nào nó phản ánh chính xác thực tế thì mới được xem là chân lý.

Một số tôn giáo, đặc biệt là nhóm Abrahamic [Do thái giáo, Thiên chúa giáo, Hồi giáo] hay Phật giáo đã đưa ra khái niệm chân lý siêu hình như: chân lý tối thượng, chân lý tối cao, chân lý toàn thể [toàn chân], chân lý của mọi chân lý, là muốn nói đến chân lý Thượng đế, Thần thánh và thiêng liêng, thuộc tính cao quý của Đấng tối cao toàn năng, Đấng thực hiện mọi phán xét thiêng liêng, toàn thể về sự sống và cái chết.

1. ^ a b c EINSTEIN và TAGORE: Đối thoại về tính khách quan của chân lý, 20/08/2017, Tạp chí Tia sáng
2. ^ Đại thừa tuyệt đối luận, Giáo hội Phật giáo Việt Nam, 04/11/2017

• Toàn chân [triết luận], Nguyễn Duy Cần, Nhà xuất bản Nam Cường, Mỹ Tho, 1936